Początki cywilizacji w Azji

W drugiej połowie IV tysiąclecia nastąpiły na Bliskim Wschodzie istotne przemiany w życiu ludzi, mające doprowadzić do powstania cywilizacji miejskiej. Wielu badaczy opierając się na wynikach badań paleoklimatologicznych postuluje zmianę klimatu z wilgotnego na bardziej suchy w omawianym okresie, co spowodowało ruchy ludności i jej grupowanie się w osiedlach. Choć ten czynnik na pewno miał duże znaczenie, to jednak wydaje się, że nie było ono decydujące. Silniejszym czynnikiem mógł być autorytet religijnych sanktuariów istniejących w tym okresie. Stawały się one ośrodkami wyspecjalizowanego rzemiosła, a rolnicy potrzebowali przecież narzędzi pracy i ceramiki, których nie mogli wytworzyć własnym sumptem. Wielu rolników musiało zamieszkiwać w sąsiedztwie świątyń i oddawać jej swe plony w zamian za narzędzia pracy wytwarzane przez świątynnych rzemieślników. Z czasem kapłani przejęli kontrolę nad gospodarką i irygacją, co zapewne zwiększyło wydajność rolnictwa. Ziemię poczęto uważać za własność bóstw. Kontrola nad wspólnym wysiłkiem społeczności w dziedzinie irygacji miała tu kluczowe znaczenie, ponieważ ta ważna dziedzina gwarantowała kapłanom kontrolę nad ludźmi i zasobami żywności. Dolny odcinek Niziny Mezopotamskiej to region gorący i parny, o kontynentalnym klimacie, obfitujący w bagna i mokradła. Tylko dzięki wytężone pracy ludzi nad nawadnianiem za pomocą systemu irygacyjnego tutejsze ziemie mogą dać bardzo wysokie plony. Tygrys i Eufrat wylewają na przełomie kwietnia i maja, zaraz przed upalnym latem. Wylewy te są gwałtowne, albowiem zasilają je topniejące śniegi w górach Armenii. W szybkim czasie objętość wody w rzekach wzrasta ośmiokrotnie zalewając niemal zupełnie płaski teren. Wylew nanosi ogromną ilość mułu składającego się w przeważnej części z gliny i wapna. Dzięki całorocznemu nawodnieniu wodę kierowano na pola, gdzie żywiła rośliny, a muł użyźniał glebę. Niestety, kanały bardzo szybko się zamulały, a parująca woda pozostawiała na polach sól, która szybko uniemożliwiała uprawy. Każda społeczność miała odrębny system kanałów, tam i zbiorników zapasowych, co prowadziło do utrwalenia się podziałów politycznych (system irygacji sprzyjał tworzeniu się odrębnych miast-państw). Taki system irygacyjny był dziełem całej społeczności kierowanej przez przedsiębiorcze i ambitne jednostki kierujące całym przedsięwzięciem- czyli przez władców kapłanów nadzorujących jednocześnie kult i gospodarkę oraz administrację. Podporządkowali sobie oni mieszkańców wiosek i pierwszych miast. Z czasem kopanie kanałów zaczęło być postrzegane jako święty religijny obowiązek kapłanów-królów (en), tak samo jak odbudowa świątyń. Władcy poczęli się uważać za namiestników bóstw, rządzących w ich imieniu (w rozumieniu Sumerów każde miasto-państwo było domeną odpowiedniego boga zamieszkującego miejską świątynię). Odtąd każdy władca stawał się namiestnikiem boskim, a wszelkie nieposłuszeństwo wobec niego stanowiło zbrodnię i świętokradztwo. Królowi zyskali naczelną rolę w społeczeństwie. Powstał w ten sposób specyficzny ustrój państw starożytnego Wschodu. Przemiany te miały miejsce w późnym okresie Uruk. Wtedy to wskutek zmiany biegu rzek osadnictwo skoncentrowało się nad dolnym Eufratem i Tygrysem, blisko ujścia do Zatoki Perskiej. Osiedla w tym rejonie znacznie powiększyły swą powierzchnię. Świadectwem duże roli irygacji jest wyraźne usytuowanie osad wzdłuż głównych kanałów i rzek. Powstała wyraźna hierarchia osad, z dominującymi osiedlami, które już wkrótce staną się miastami. Najważniejsze z nich to dominujące w tym okresie: Uruk, Kisz, Szuruppak, Eridu, Tell Uqair (starożytna nazwa nieznana). W okresie Uruk wykształcają się charakterystyczne cechy wczesnej cywilizacji miejskiej, uchwytne w znaleziskach archeologicznych. Pojawiają się przede wszystkim monumentalne budowle publiczne- świątynie dużych rozmiarów służące kultowi bóstw. Z warstw IV i V z Uruk znane są świątynie budowane z cegieł glinianych lub płyt wapiennych. Zdobiono je mozaikami z kamiennych stożków lub malowidłami. Świątynię w okręgu Kullaba poświęconą prawdopodobnie bogu nieba An wybudowano na wysokim sztucznym podwyższeniu z cegły. W okręgu bogini Inanny (Eanna) przybytek zdobiony był mozaiką z malowanych stożków. Świątyniom towarzyszyły liczne budynki gospodarcze, magazynowe i administracyjne, otoczone były murami. Podobne zespoły kultowe odnaleziono na innych stanowiskach, m. in. Tell Uqair, gdzie odkryto świątynie na platformie zdobioną malowidłami. W okresie Uruk upowszechniły się charakterystyczne naczynia- toporne misy z ukośnie ściętym wylewem służące do wydawania racji żywnościowych robotnikom zatrudnionym przy publicznych pracach budowlanych lub irygacyjnych, a także o standaryzacji jednostek miar. Istniała więc już w tym okresie władza kontrolująca gospodarkę. Najwięcej jednak świadectw o wczesnej cywilizacji Mezopotamii zawierają pierwsze teksty pisane oraz sztuka przedstawieniowa. Pismo, niewątpliwie jeden z najważniejszych elementów cywilizacji miejskiej rozwinęło się około 3300 lat p.n.e. w południowym Międzyrzeczu. Sformułowanie "rozwinęło się" jest tu jak najbardziej właściwe, gdyż najprawdopodobniej pismo nie było incydentalnym wynalazkiem. Wywodzi się ono z używanego wcześniej systemu notacji za pomocą glinianych tokenów (małych figurek przedstawiających różne przedmioty) i bulli (kul glinianych, w które wtykany tokeny, celu zapamiętania przedmiotu transakcji). Z czasem zaprzestano używania tokenów, a na bullach zaczęto notować rodzaj i ilość dóbr materialnych. Bulle przekształcono w końcu w tabliczki, na których za pomocą obrazków i znaków oznaczających liczby zapisywano ilość różnych przedmiotów. W ten sposób powstały pierwociny pisma piktograficznego. Proste obrazki rysowane za pomocą trzcinowego rylca na glinie oznaczały rzeczy lub pojęcia czy liczby. Pismo to początkowo służyło więc jako ułatwienie w administracji i gospodarowaniu dobrami materialnymi. Z czasem znaki stały się bardziej abstrakcyjne i mniej przypominały przedstawiany przedmiot. Dalszy rozwój pisma nastąpił w okresie wczesnodynastycznym, kiedy to zmieniono kierunek pisania i powstało prawdziwe pismo klinowe (znaki miały formę klinów odciśniętych rylcem na glinie). W piśmie klinowym z tego okresu każdemu znakowi przyporządkowano kilka sylab języka sumeryjskiego. Pierwsze tabliczki z zapisami gospodarczymi znane są z Uruk, Kisz, Dżemdet Nasr, Esznunny i Tell Uqair. Są to spisy towarów, zwierząt hodowlanych, dokumenty aprowizacji, pokwitowania, spisy nazw zwierząt, imion i zawodów. Były one zapisane prawdopodobnie wczesną forma języka sumeryjskiego, choć nie można tego stwierdzić z całą pewnością. Stanowią one świadectwo istnienia rozwiniętej administracji państwowej i istnienia wyspecjalizowanych pisarzy (skrybów). Byli oni jedyną piśmienną częścią społeczeństwa. Swojego zawodu uczyli się w toku długotrwałej edukacji szkolnej, znacznie trudniejszej i dłuższej niż w przypadku innych profesji. Pieczęcie cylindryczne z okresu Uruk służyły do opieczętowywania dokumentów, drzwi i naczyń z cenną zawartością. Często zastępowały swym właścicielom podpis, stając się od okresu Uruk stałem elementem cywilizacji Mezopotamii, który zaadaptowali także mieszkańcy dużej części Bliskiego Wschodu. W końcu IV tysiąclecia powstawała na zamówienie kapłanów rządzących miastami mezopotamskimi sztuka przedstawieniowa prezentująca idee bliskie władzy. Jest ona cennym źródłem do poznawania wczesnych dziejów cywilizacji sumeryjskiej. Płaskorzeźba na tzw. Wazie z Uruk (przedmiot ten złożono w depozycie świątynnym) przedstawia składanie przez króla-kapłana wraz z licznym orszakiem ofiar bogini Inannie, opiekunce miasta. Inny zabytek z Uruk, bazaltowa stela przedstawia króla-kapłana polującego na lwy. Znaleziono też kamienne posągi władców i nagich kapłanów w geście modlitwy lub składania ofiary. Na licznych pieczęciach cylindrycznych przedstawiany był władca stojący przed proszącymi o łaskę jeńcami, bądź karmiący stada zwierząt, czy pełniący różnorakie obowiązki religijne. Władca był więc kapłanem i przedstawicielem bóstwa na ziemi, opiekunem świątynnego majątku i dowódcą w czasie wojny a także opiekunem i głównym kapłanem świątyni-po sumeryjsku en. Świątynia była ośrodkiem życia miasta-państwa kontrolujące okoliczne osady i ich ludność. Stanowiła centrum nie tylko życia religijnego i społecznego, ale i administracji, rzemiosła oraz handlu. Cała południowa Mezopotamia podzielona była na podobne organizmy państwowe, które w późniejszym okresie odnotowano w przekazach historycznych jako ludne i bogate miasta Sumeru. Znamienny jest fakt, że wraz z powstaniem cywilizacji zaczęła się jej ekspansja na okoliczne tereny. Osady o podobnej architekturze i kulturze materialnej odkryte w północnej Mezopotamii, szczególnie nad Eufratem uznaje się często za coś w rodzaju kolonii Sumeru. Zjawisko to zaznaczyło się w okresie Dżemdet Nasr, następującym po kulturze Uruk. W końcu IV tysiąclecia p.n.e. osadnicy z południowej Mezopotamii założyli nad górnym Eufratem, w Dżebel Aruda, Habuba Kebira czy Tell Kanas i innych miejscach w tym rejonie ufortyfikowane osady z architekturą i kulturą materialną taką samą jak na południu. Podobne były plany domów i świątyń, a także ceramika. Używano tu tak samo jak na południu pieczęci cylindrycznych i glinianych bulli. Jasne jest, że osiedla te założyli osadnicy z Sumeru w celu kontroli wymiany handlowej na szlakach północnej Mezopotamii. Na tym obszarze rozwijała się też rodzima, wyrafinowana kultura utrzymująca jednak ścisłe związki z Sumerem. Widomym znakiem jej zaawansowania są znaleziska z Tepe Gaura i Tell Brak (starożytne Nagar). Na pierwszym stanowisku odkryto wielki dom naczelnika osady, świątynie i grobowce z suszonej cegły. Mieszkańcy osiedla posiadali zaawansowane umiejętności techniczne w produkcji paciorków z kamieni półszlachetnych i złotnictwie. Prowadzili też dalekosiężną wymianę handlową sprowadzając lapis-lazuli z terenów dzisiejszego Afganistanu. W Tell Brak odkryto świątynię (tzw. Światynię Oczu) z bogato zdobionymi ścianami i ołtarzem a także z tysiącami posążków zwanych idolami ocznymi. Miasto (którego nazwa starożytna jest nieznana) było w owym czasie jednym z największych miast Mezopotamii, dorównując Uruk. Nie tylko w Mezopotamii w końcu IV tysiąclecia p.n.e. zachodził proces tworzenia się pierwszych organizmów państwowych. Ośrodkiem tego procesu była także równina Suzjany, czyli macierzysty region późniejszego państwa Elam. Tam to w omawianym okresie z małych osad wiejskich wykształciły się trzy ośrodki miejskie: Suza, Czoga Misz i Czoga Zanbil. Okoliczne osady były podległe tym ośrodkom, a ich mieszkańcy dostarczali do nich żywność. Prawdopodobnie istniała tu ludność zależna i wyspecjalizowani rzemieślnicy. Także tu miasta stały się ośrodkiem władzy i gospodarki. Niezależnie wynaleziono w Elamie pismo piktograficzne (tzw. protoelamickie), wskutek czego pojawiła się klasa pisarzy. Przedstawienia na pieczęciach cylindrycznych ukazują życie ówczesnego społeczeństwa Suzjany: uprawę roli, pracę rzemieślników, skrybów, działania wojenne. Także religia pełniła ważną rolę w życiu opisywanej społeczności. W Suzie znajdowała się świątynia z magazynami położona na platformie, a u podnóża- groby z bogatymi darami. Pochowani w grobach kapłani mieli przy sobie miedzianą broń i ozdoby podkreślające ich prestiż i władzę. Przedmioty te są też świadectwem rozwoju rzemiosła.

Widok na Eufrat, zdjęcie współczesne

Można z dużą dozą słuszności stwierdzić, że powstanie i rozszerzanie się wczesnej cywilizacji na Bliskim Wschodzie było złożonym procesem, w którym największą rolę odgrywały: technologia, handel i religia. Mieszkańcy południowej Mezopotamii utrzymywali szerokie kontakty handlowe ze społecznościami Egiptu, Elamu, Syrii oraz Iranu i krajów na wybrzeżu Zatoki Perskiej. Z Egiptu znane są mezopotamskie i irańskie pieczęcie cylindryczne, a motywy artystyczne typowe dla kultur Uruk i Dżemdet Nasr były tam powielane. Budownictwo kraju nad Nilem również wiele skorzystało na osiągnięciach mieszkańców Sumeru- egipskie grobowce z okresu I i II dynastii przypominają świątynną architekturę z Uruk, także sposób układania cegieł jest podobny. W Iranie i Syrii występuje sporo znalezisk mis z ukośnie ściętym wylewem a także tabliczek z odciskami pieczęci i glinianych bulli. Wraz z towarami rozprzestrzeniał się ówczesna technologia, która osiągnęła znaczny jak na tamte czasy poziom zaawansowania. W południowej Mezopotamii i prawdopodobnie niezależnie w Palestynie rzemieślnicy uzyskali brąz, początkowo przez połączenie miedzi z arsenem, a potem miedzi z cyną lub ołowiem. W Timnie w Palestynie intensywnie eksploatowano miedź, a skarby przedmiotów brązowych odkryte w Nahal Miszmar (Palestyna) i w Uruk dają wyobrażenie o poziomie metalurgii. Wynaleziono w tym okresie sposób odlewania przedmiotów metalowych metodą traconego wosku polegający na oblepianiu gliną woskowego modelu przedmiotu, który chciano wytworzyć, w celu wykonania formy, do której potem wlewano roztopiony metal, aby otrzymać ów przedmiot. Właśnie taką techniką wykonano przedmioty z wzmiankowanych skarbów, które były prawdopodobnie częścią świątynnych depozytów. W tekstach z Uruk spotykamy wzmianki o przedmiotach z żelaza meteorytowego (sumeryjskie an-bar- "ogień z nieba"). Wysoki poziom osiągnęło złotnictwo i wyrób naczyń metalowych. Nie ulega wątpliwości, że wiedza metalurgiczna służyła w owym czasie elitom społeczeństwa, a władze wczesnych państw kontrolowały rzemieślników i ich pracę. Rolnictwo zyskało dzięki Sumerom nowe narzędzie- ciężkie, drewniane radło, często przedstawiane na pieczęciach cylindrycznych z tego okresu. Niedługo potem wynalazek ten upowszechnił się na całym Bliskim Wschodzie. Dzięki temu mieszkańcy regionu mogli lepiej wyzyskać ziemię w celach rolniczych i otrzymywać wyższe plony. Na terenie Sumeru do perfekcji opanowano sztukę systematycznej irygacji, od której zależał byt ludności. Również budownictwo osiągnęło w tym okresie wysoki poziom rozwoju. Budowano według ustalonego planu wielkie ceglane świątynie na planie trójdzielnym, ze ścianami zdobionymi ryzalitami. Powstawały magazyny, budynki gospodarcze i publiczne. O masowej produkcji naczyń glinianych i cegieł wspominano już wcześniej. Około 3500 lat p.n.e. w Mezopotamii wprowadzono produkcję naczyń glinianych na szybkoobrotowym kole garncarskim, co znacznie przyspieszyło ich wytwarzanie i zwiększyło wydajność rzemieślników. Najprawdopodobniej Sumerom zawdzięczamy wynalazek statku żaglowego i wozu. W Mezopotamii środkami transportu w okresie Uruk były łodzie, trzcinowe lub drewniane, wozy zaprzężone w osły i rodzaj sań ciągniętych po błotnistym gruncie. Wydaje się, że służyły one (zwłaszcza wozy i sanie) w tym okresie przede wszystkim elicie- władcom i kapłanom, których status podkreślały, pełniąc też ważną rolę w ceremoniach religijnych. Zwierzętami pociągowymi wykorzystywanymi w gospodarce były woły (w rolnictwie) i osły(używane przez kupców do przenoszenia ładunków karawan). Model społeczno-gospodarczy na terenie południowej Mezopotamii i Suzjany był podobny, prowadził do wykrystalizowania się na tych obszarach pierwszych organizmów państwowych. Na tych terenach, a prawdopodobnie i w północnej Mezopotamii społeczeństwa przeszły od etapu wodzostwa do stadium wczesnopaństwowego z wszystkimi jego elementami opisanymi w tym rozdziale (pismo, miasta, władza centralna, roboty publiczne, zorganizowana wojskowość, kapłani i świątynie itd.). Drugim obszarem, na którym w Starym Świecie uformowała się wczesna cywilizacja, była dolina Nilu w północno-zachodniej Afryce.

Przeczytaj również...

Wyraź swoje zdanie :

Komentujesz jako użytkownik niezarejestrowany - gość. Z tego powodu, zanim komentarz pojawi się na stronie będzie musiał zostać zaakceptowany przez naszą redakcję. Aby Twój komentarz został od razu opublikowany na naszych łamach zachęcamy do darmowej rejestracji!

Nick* :

Email* :

Dodaj komentarz

Strona nie została odnaleziona!

Niestety szukana przez Ciebie strona nie została odnaleziona, czyli wystąpił znienawidzony przez wszystkich błąd 404. Istnieją dwa wytłumaczenia; możliwe, iż szukana strona została usunięta lub przesunięta, albo po prostu źle wpisałeś/aś adres URL. Ale niestety istnieje też ryzyko, iż to my coś 'sknociliśmy' (oby nie!) w kodzie strony i zakradł się tzw. "bug", czyli po polsku robal. Koniecznie daj nam o tym znać; skopiuj link z paska przeglądarki i wyślij go na adres: naczelny[malpa]histurion.pl    Wspólnie oczyśćmy histuriona ze wszelkich błędów/robaków!