Powstanie państwa rosyjskiego

2017-06-20 | Autor: Rysiek Hałas

Dymitr Doński

Podporządkowanie ziem dawnej Rusi Kijowskiej w XIII wieku przez Złotą Ordę, spowodowało niemal całkowity upadek centrum kraju, zarówno pod względem politycznym, kulturalnym, jak i gospodarczym. W ten sposób na znaczeniu zyskały peryferie Rusi, zwłaszcza w dorzeczu górnej Wołgi (tzw. Ruś Zaleska). Na tych ziemiach w 2. połowie XIII stulecia zaczęło kształtować się księstwo moskiewskie. Jej władcy dość sprytnie lawirowali pomiędzy pozostałymi książętami ruskimi, zdobywając na nich kolejne ziemie, przy czym potrafili pozyskać sobie rónież zaufanie chanów Złotej Ordy. Gdy w połowie XIV stulecia Złota Orda uległa szerokiemu rozbiciu politycznemu, wielkie księstwo moskiewskie coraz wyraźniej poczęło dążyć do uzyskania pełnej samodzielności. Wprawdzie w 1380 roku Dymitr Doński zdołał pokonać Tatarów w bitwie na Kulikowym Polu, jednak nie był jeszcze w stanie wyzwolić swego państwa spod uciążliwego zwierzchnictwa. Udało się to dopiero po stu latach Iwanowi III (w 1480 roku).

Iwan III Srogi

Od połowy XIV wieku Moskwa wyraźnie zaczęła dążyć do zjednoczenia wszystkich ziem ruskich. Na przeszkodzie stanęła jej jednak potężna Litwa, która wkrótce została wzmocniona dzięki unii z Królestwem Polskim. Początkowo rywalizacja przebiegała w sposób spokojny - Litwini podporządkowali sobie zachodnią i południową część Rusi, zaś Moskwa stanowczo "zbierała" ziemie ruskie na północy i zachodzie Rusi. Iwanowi III udało się w końcu zająć ziemie bogatego Nowogrodu Wielkiego (1478), a jego następcy opanowali Riazań, Psków i Twer.

Na przełomie XV i XVI wieku rywalizacja Litwy i Polski z Moskwą o ziemie ruskie, weszła na wyższy poziom, doprowadzając do wojny, trwającej (z przerwami) w przybliżeniu dwa stulecia. Księstwo moskiewskie przede wszystkim pragnęło odebrać Litwie ziemie białoruskie i ukraińskie. Litwini usiłowali uzyskać pomoc Tatarów, lecz przez brak zgrania i konsekwentnego działania (głównie po stronie polsko-litewskiej), wspólna polityka antymoskiewska nie przyniosła pożądanych rezultatów. W latach 1492-1522 trwały walki, w wyniku których państwo moskiewskie zdobyło ogromne terytorium dawnych księstw: czernihowskiego, siewierskiego wraz z ważnym strategicznie grodem w Smoleńsku.

Gdy w 1502 roku Złota Orda ostatecznie się rozpadła, więc już nic nie mogło stanąć na przeszkodzie władcom Moskwy. W XVI stuleciu zdołali oni podporządkować sobie chanaty tatarskie nad Wołgą. Ekspansywna polityka Moskwy doprowadziła również do opanowania zachodniej Syberii. Na Wschodzie nie istniała bowiem żadna większa siła polityczna, zdolna przeciwstawić się agresji moskiewskiej. Tak zaczęło rosnąć imperium rosyjskie.

Znacznie trudniej było władcom Moskwy prowadzić agresywną politykę na zachodzie i północnym zachodzie. Państwo Zakonu Kawalerów Mieczowych zostało wprawdzie rozwiązane, ale jego ziemiami podzieliła się Rzeczpospolita, Dania i Szwecja, na razie zbyt silne, by Moskwa mogła skutecznie włączyć się w walkę o dostęp do Bałtyku. Niemniej takie próby były podejmowane. Rywalizacja o te ziemie doprowadziła do wojny o Inflanty (1558-1582). Iwan IV Grożny, po początkowych sukcesach, został zwyciężony przez króla polskiego, Stefana Batorego. Car zmuszony był oddać wszystkie dotychczasowe nabytki na północnym-zachodzie Inflant.

Iwan IV Groźny

Obszar władztwa moskiewskiego pomiędzy 2 połową XV wieku a końcem XVI stulecia zwiększył się aż 12-krotnie! Dzięki temu car stał się posiadaczem największego państwa na kontynencie europejskim. Polityka ekspansji była podbudowana ideologią. Pod koniec XV wieku mnich Filoflej (Filoteusz) z Pskowa uznał Moskwę za trzeci Rzym, wobec czego celem Moskwy stało się rządzenie światem (co najmniej prawosławnym). Uzasadniał on tę tezę tym, że pierwszy Rzym upadł poprzez herezję (katolicką), drugi - Konstantynopol - upadł, gdy zdradził prawdziwą wiarę (chodziło o zawarcie przez cesarza bizantyjskiego w 1439 roku unii florenckiej z kościołem rzymskokatolickim). Tak więc tylko Moskwa, jako prawdziwa ostoja prawosławia, i spadkobierca Bizancjum (w 1589 roku do Moskwy przeniesiono siedzibą patriarchy prawosławnego), mogła przewodzić światu prawosławnemu.

Jednym z wyrazów tego dziedzictwa była niezwykle rozbudowana symbolika władzy. Najpierw wielcy książęta Moskwy przyjęli tytuł cesarzy (carów), a następnie Iwan III Srogi umieścił na swojej pieczęci cesarskiego czarnego, dwugłowego orła. Równocześnie zmienił się cel kolejnych podbojów. Nie chodziło już tylko o zcalenie ziem dawnych księstw ruskich. Moskwa wyrosła na obrońcę prawosławia na świecie (stąd m.in. późniejsze konflikty z Turcją Osmańską). Usilnie zwalczała też wpływy kościoła rzymskokatolickiego, posiadającego już silne wpływy w Nowogrodzie Wielkim, a także islamu poprzez opanowywanie chanatów tatarskich.

Taka postawa stała się przyczyną rozwoju silnych postaw ksenofobicznych wśród mieszkańców caratu, co zauważali dyplomaci i kupcy z krajów zachodnioeuropejskich. Wszelkie przejawy "nowości" kulturalnych z zachodniej Europy, były zwalczane przez dwór i bojarów. Nie oznaczało to jednak całkowitej izolacji od państw europejskich. Iwan III sprowadzał na swój dwór włoskich architektów, którzy mieli rozbudować i uświetnić moskiewski Kreml. Z Niemiec, Anglii czy Niderlandów ściągano fachowców odpowiadających za wprowadzenie nowinek technicznych i taktycznych w rosyjskiej armii. Kupcy angielscy zaś wciągali ziemie ruskie w obieg handlu międzynarodowego. Z Rzeczypospolitej ściągnięto wiele wzorów kulturalnych, zwłaszcza literackich. Językiem polskim posługiwała się szlachta mająca ambicje kulturalne. Ale o tym już rzadko kto pamięta. A szkoda.

Ogromny obszar państwa rosyjskiego był bardzo rzadko zaludniony, jeszcze słabiej rozwinięty gospodarczo, i prawie w ogóle nie był związany z Europą. Podstawą gospodarki było rolnictwo, nie korzystające z nowinek technicznych, przez co było niewydajne. Co gorsza, w kraju często zdarzały się lata nieurodzaju, wywołujące ogromny głód i śmierć wśród mieszkańców wsi. Pomimo to, w XVI stuleciu w Rosji zaczęły powoli rozwijać się miasta, przy czym niektórym, jak choćby Moskwie, udało się zyskać "europejskie" rozmiary.

Ludność caratu dzieliła się na tzw. ludzi służebnych do których zaliczano feudałów i szlachtę urzędniczą, oraz na ludzi świadczących powinności na rzecz imperium, czyli standardowo chłopów i mieszczan. Chłopi stanowili największą część ludności państwa, wobec którego byli zobowiązani do odrabiania pańszczyzny. Należy pamiętać, że w tym czasie gospodarka czynszowa w Rosji nie odgrywała większego znaczenia. Wraz z rozwojem państwa, zależność chłopów w XV-XVI wieku jeszcze wzrosła. Związane to było z licznymi klęskami demograficznymi oraz wielkim bezrobociem w kraju. I tak na przykład chłopskie prawo do opuszczenia uprawianych przez siebie ziem, zostało ograniczone do jednego dnia w roku, a na przełomie XV i XVI stulecia, zniesiono je zupełnie. Co więcej, część chłopów zyskała status niewolników!

Największe posiadłości ziemskie posiadał Kościół prawosławny. Na drugim miejscu byli bojarzy, zobowiązani do służby w wojsku. Kolejni byli tzw. dworianie - ludzie otrzymujący nadania ziemskie z rąk cara, ale bez prawa do dziedziczenia czy ich sprzedaży.

Duża rolę w państwie moskiewskim odgrywali kniaziowie, dawni książęta dzielnicowi i ich liczni potomkowie oraz bojarowie (stara szlachta). W państwie funkcjonowała instytucja tzw. miestniczestwa. Polegała ona na tym, że niezależnie od posiadanego majątku czy awansu urzędniczego, dziedziczyło się pozycję swego ojca. Ten skomplikowany system mianowania wyższych godności i urzędów, oparty na starszeństwie i pozycji swego rodu, prowadził do ostrych konfliktów, kończących się nawet krwawymi walkami w łonie tej grupy społecznej. Organem przedstawicielskim bojarów była Duma bojarska, odgrywająca znaczną rolę zwłaszcza w okresach małoletności władców, jak miało to miejsce choćby w przypadku Iwana IV. Dopiero reformy tego cara znacznie ograniczyły rolę i wpływy Dumy.

Centralizacja państwa była procesem skomplikowanym. W końcu XV stulecia rozpoczął ją Iwan Srogi, ale dopiero Iwanowi IV Groźnemu udało się osłabić pozycję bojarstwa. Car zlikwidował księstwa, z Dumy wydzielono rząd, całkowicie podporządkowany władcy. Powstały również organy przedstawicielskie stanów (duchowny, szlachecki, kupiecki) - tzw. sobór ziemski. Prawo zostało zebrane i uporządkowane w jednolitym kodeksie - Sudiebniku. Zorganizowano sądownictwo, administrację powierzono na wzór polski starostom i samorządom ziemskim (organ wybierany przez miejscową ludność, spośród jej grona). Zreformowano armię - utworzono zawodową piechotę i artylerię. Ponadto w skład armii wchodziło pospolite ruszenie jazdy.

Reformy Iwana Groźnego miały na celu wzmocnienie władzy carskiej oraz osłabienie silnej dotąd pozycji bojarów, dążących do przejęcia władzy w państwie. Bojarom przeciwstawiał dworian (nowa szlachta), a gdy to nie przyniosło oczekiwanych rezultatów, zaczął dążyć do fizycznego wyeliminowania bojarów z życia państwa. Środkiem do realizacji tego postulatu była instytucja opriczniny. Państwo podzielono na ziemszczyznę, podległą Dumie bojarskiej, w której zachowano dawne porządki ustrojowe, oraz na opriczninę, w której władza należała tylko do cara. Podporządkowano jej zachodnie i północne regiony carstwa, a organem wykonawczym były specjalne oddziały gwardii, zwane również opriczniną. Władza Iwana IV szybko przerodziła się w rządy terroru. Masowo konfiskowano bojarskie dobra, mordowano kniaziów i bojarów, urządzano pacyfikacje większych miast w których istniała silna opozycja (w Nowogrodzie Wielkim śmierć poniosło podobno kilkadziesiąt tysięcy ludzi). Represje objęły olbrzymie połacie kraju. Wprawdzie w 1572 roku opricznina została rozwiązana, ale spustoszenia, jakie po sobie pozostawiła, sprawiły, iż Rosja podupadła gospodarczo, i w zasadzie nie przedstawiała większych zdolności militarnych, czego dowodem był najazd tatarski z 1571 roku.

Mapa rozwoju Rosji w latach 1300-1796

Despotyczny charakter poniewieranego od dzieciństwa Iwana, który wręcz nienawidził bojarów, a jak przypuszczają niektórzy i choroba psychiczna cara, miały jeden cel - wprowadzenie władzy absolutnej w państwie. To i opricznina znacznie wzmocniły autorytet władcy, a tzw. samodzierżawie równało się centralizacji państwa. Odtąd losy Rosji stały się zależne od osobowości kolejnego władcy, co miało decydujący wpływ na dalszy bieg historii tego państwa.

Etykiety:

Rosja Dymitr Doński Iwan III Srogi Iwan IV Groźny

Podziel się!

Przeczytaj również...