Wojskowość w starożytnym Egipcie

Wpływ położenia geograficznego na wojskowość egipską

Egipt był i jest państwem o szczególnym położeniu geograficznym. Leży on w północno - wschodniej Afryce, od północy przylegając do Morza Śródziemnego, od wschodu sąsiadując, przez Półwysep Synaj, z Azją, od zachodu granicząc zaś z Pustynią Libijską, stanowiącą część Sahary. Południową granicą kraju była I katarakta na Nilu, choć pod władzą egipską przez długi czas znajdowały się tereny położone aż po IV kataraktę, zwane Nubią (północny Sudan). Terytorium państwa, ograniczone praktycznie do delty Nilu i kilku oaz na Pustyni Libijskiej było od zawsze odcięte od świata. Pustynie otaczające dolinę Nilu stanowiły skuteczną zaporę, dzięki której cywilizacja egipska z rzadka tylko ulegała obcym wpływom, zachowując daleko posunięty konserwatyzm. Tylko od strony Synaju mogły przenikać obce ludy, mogące zagrozić egipskiej państwowości. Zachodni i południowi sąsiedzi Egiptu (Libijczycy i Nubijczycy), przez wiele stuleci pozostawali zdecydowanie w tyle za Egipcjanami i dopiero u schyłku istnienia tego państwa stali się na tyle groźni, aby przejąć nad nim władzę (jako XXII i XXIII dynastia - Libijczycy i XXV dynastia - Nubijczycy).
Izolacji Egiptu sprzyjał również fakt, iż kraj ten był samowystarczalny gospodarczo. Produkował dużo zboża, posiadał złoża poszukiwanych surowców, takich jak złoto, miedź czy najróżniejsze kamienie wykorzystywane w budownictwie lub do produkcji narzędzi.
Położenie geograficzne Egiptu i wynikające z niego konsekwencje miały bardzo wielki wpływ na egipską wojskowość, strategię, a nawet taktykę i uzbrojenie. Cechą charakterystyczną tej wojskowości jest daleko posunięty konserwatyzm zarówno w zakresie sposobu organizacji armii, rozstrzygania bitew, jak i uzbrojenia żołnierzy. Jakiekolwiek nowinki wprowadzane były zwykle pod wpływem zagrażających Egiptowi ludów. Nowe rozwiązania wprowadzano niejako w odpowiedzi na zagrożenie ze strony wroga, by pobić go jego własną bronią, taktyką, a nierzadko i strategią. Raz przyjęte nowinki były już skutecznie wykorzystywane, stając się integralną częścią egipskiej wojskowości.

Ustrój polityczny Egiptu i jego wpływ na wojskowość egipską

Mapa starożytnego Egiptu.

Na kształt i specyfikę egipskiej wojskowości wpływ miało nie tylko położenie geograficzne Egiptu, ale i ustrój polityczny tego państwa. Przez cały właściwie okres swych dziejów Egipt był monarchią despotyczną, w której faraon sprawował władzę absolutną, teoretycznie niczym nieograniczoną. Początkowo uważano go za boga, potem za boskiego potomka i wysłannika, w związku z czym był najwyższym kapłanem w państwie, pośrednikiem między światem ludzi a światem bogów. Stał on również na czele rozbudowanej administracji, był najwyższym sędzią i prawodawcą oraz naczelnym wodzem armii.
Naturalnie faraon nie rządził osobiście - w przypadku państwa tak rozległego jak Egipt nie było to nawet możliwe. W rządzeniu pomagali mu wykwalifikowani urzędnicy, tworzący odrębną, uprzywilejowaną grupę społeczną. Najważniejszym urzędnikiem był wezyr. Stał on na czele administracji, zarządzał policją strzegącą spokoju wewnątrz kraju, był zwierzchnikiem wymiaru sprawiedliwości, zarządzał pobór rekrutów do armii. W okresie Nowego Państwa wyznaczano czasem 2 wezyrów - dla Dolnego i Górnego Egiptu. Niżsi rangą urzędnicy podlegali wezyrowi. Najważniejszą funkcję pełnili skrybowie, na których opierała się cała struktura administracyjna państwa. Egipt dzielił się na okręgi, zwane nomami, na czele których stali nomarchowie. Gdy władza faraona była silna, byli oni zwykłymi, zależnymi od niego urzędnikami, gdy zaś władza monarchy słabła, przekształcali się w dziedzicznych, lokalnych władców. Nomów było 42. Podbitą Nubią i terenami Azji Mniejszej, wchodzącymi w okresie Nowego Państwa w skład państwa egipskiego, zarządzali wicekrólowie czy namiestnicy. W przypadku Azji Mniejszej nadzorowali oni zwasalizowanych, lokalnych władców.
Absolutna władza faraona połączona z zasadą, iż jest on najwyższym dowódcą sił zbrojnych, sprawiły, że przetrwało bardzo mało imion osób dowodzących w bitwach, czy kampaniach wojennych. Każde zwycięstwo przypisywano faraonowi, nawet jeżeli nie dowodził on osobiście. Na ścianach świątyń władcy Egiptu przedstawiani są zawsze jako biorący bezpośrednio udział w walkach, zawsze górujący nad wrogami. Taka konwencja przedstawiania władcy była normalna w monarchii absolutnej, zwłaszcza, gdy uwzględni się fakt, że walka z wrogami była wręcz obowiązkiem chroniącego ład
i porządek faraona. Wyobrażenia zwycięskich faraonów mają często charakter czysto symboliczny i propagandowy. Nawet jeżeli dany faraon nie prowadził wojen lub je przegrywał, w sztuce przedstawiano go zawsze jako zwycięzcę, często nawet kopiując płaskorzeźby czy inskrypcje poprzednich faraonów albo wręcz przypisując je innemu władcy.
Niewątpliwie faraonowie nie zawsze osobiście dowodzili swymi armiami, ale istniało głębokie przekonanie, że powinni tak czynić. Prawo do dowodzenia, często będące niechcianym obowiązkiem, sprawiało, że na czele armii stała często osoba zupełnie się do tego nie nadająca. Przykładem może być Ramzes Wielki, który nie był wybitnym wodzem, ale w latach swej młodości, powodowany ambicją, osobiście dowodził swymi wojskami w bitwie pod Kadesz. Przez swój brak doświadczenia o mało nie doprowadził wówczas do klęski swojej armii. Nadrzędna i niczym nie ograniczona pozycja faraona jako naczelnego dowódcy sił zbrojnych mogła zatem wpływać bardzo negatywnie na przebieg działań wojennych. Tym większa była więc rola oficerów, którzy z jednej strony musieli być posłuszni swemu władcy, z drugiej zaś dysponować odpowiednim doświadczeniem i autorytetem, by móc w razie potrzeby wpłynąć na przebieg walk. Właściwe wyszkolenie żołnierzy i współpraca między różnymi rodzajami sił zbrojnych była bardzo istotna. Dobra armia nawet pod złym dowództwem nie powinna ponosić miażdżących klęsk. Gdy Egipt przystępował do ekspansji konieczne stało się uzawodowienie armii i wzmacnianie jej doborowymi oddziałami najemnymi. Zarządzanie nią było jednak niemożliwe bez rozbudowanej, profesjonalnej administracji państwowej, kierującej gromadzeniem środków koniecznych do jej funkcjonowania i utrzymania. Między strukturą i ustrojem państwa a kształtem i sprawnością działania armii zachodziły zatem najróżniejsze, skomplikowane związki.

Armia egipska w okresie Starego i Średniego Państwa

Stare Państwo to okres panowania władców od III do VI dynastii (ok. 2740 - 2168 p.n.e.). Właśnie w tym okresie wznoszono piramidy, które stały się symbolem starożytnego Egiptu. Państwo było zjednoczone i scentralizowane. Nie zagrażały mu też żadne najazdy, które mogłyby zagrozić jego istnieniu. W tym okresie Egipcjanie nie znali jeszcze koni i rydwanów oraz innego metalu poza sporadycznie wykorzystywaną miedzią (i naturalnie złotem i srebrem). Jedynym rodzajem sił zbrojnych była piechota posiadająca broń, której ostrza sporządzane były z odpowiednio obrobionego kamienia. Armia miała charakter milicji chłopskiej i prawdopodobnie początkowo powoływana była tylko na czas konkretnej kampanii wojennej. Za pobór rekrutów odpowiedzialni byli nomarchowie. Każdy nomarcha przeprowadzał pobór na terenie swego nomu, w skali kraju nadzorowany przez wezyra. Uzupełnieniem armii były posiłkowe oddziały libijskie i nubijskie, policja pustynna, strzegąca bezpieczeństwa szlaków karawanowych, załogi pogranicznych miast i fortec oraz straż pałacowa faraona. Armia brała udział w ekspedycjach przeciwko nomadom z pustyń, w wyprawach handlowych organizowanych przez państwo i ekspedycjach wysyłanych w poszukiwaniu określonych surowców. Często dowództwo powierzano cywilnym urzędnikom, gdyż armia powoływana tylko w razie potrzeby nie miała rozbudowanej kadry oficerskiej. Znane są takie tytuły oficerskie jak: "dowódca fortec pustynnych" i "dowódca oddziałów nubijskich", pojawia się też "setnik", co wskazuje na dziesiętną organizację armii. Rdzennie egipska piechota składała się z włóczników - tarczowników uzbrojonych we włócznie o kamiennych grotach, którymi prawdopodobnie można było rzucać niczym oszczepami oraz obite skórą, duże tarcze. Bronią dowódców były maczugi i buławy, które używane były również jako broń ceremonialna przez faraonów. Nubijczycy tworzyli oddzielne jednostki łuczników. Podczas walki formowano prawdopodobnie szyk złożony z kilku szeregów. Gdy władza faraonów osłabła i Egipt wszedł w etap rozbicia dzielnicowego (I Okres Przejściowy, 2168 - 1938 p.n.e.) nastąpił proces decentralizacji armii, która przestała być armią egipską, a stała się zlepkiem oddziałów podlegających poszczególnym zwalczającym się nomarchom. Organizacja i uzbrojenie armii niewiele się zmieniły w porównaniu z okresem Starego Państwa.

Zjednoczenie Egiptu, dokonane przez władców XI dynastii rozpoczyna okres Średniego Państwa (1938 - 1759 p.n.e.). Jest to klasyczny okres rozwoju cywilizacji egipskiej. Rozwija się wówczas sztuka i nauka. W okresie Średniego Państwa silny i zjednoczony Egipt rozpoczyna ekspansję poza swe naturalne granice. Armia zaczęła zatem nabierać charakteru zawodowego. Utrwalenie egipskich rządów w Nubii i budowa fortyfikacji chroniących wschodnią część delty Nilu to główne cele działania energicznych faraonów XII dynastii. Najwybitniejsi i najbardziej wojowniczy władcy tej dynastii to Amenemes I Sehetepibre (Amenemhat I, 1939 - 1909 p.n.e.), który wybudował od nowa system umocnień we wschodniej części delty Nilu, tzw. "mur księcia" oraz zaczął wznosić fortece w Nubii, na wysokości II katarakty i Sezostris III Chakaure (Senuseret III, 1837 - 1818 p.n.e.), który osobiście wyprawiał się na czele armii do Palestyny i Nubii, umacniając tam wpływy Egiptu.

Nadal jednak, poza oddziałami obsadzającymi fortyfikacje i strzegącymi porządku wewnątrz kraju, większa część armii była doraźnie powoływaną, chłopską milicją. Podniósł się jednak poziom wyszkolenia, rozbudowano również administrację wojskową, wprowadzając specjalnych skrybów wojskowych przeprowadzających pobór do armii. Nomarchowie otrzymali zwierzchnictwo nad "dowódcami zamków", co związane było z rozbudową umocnionych punktów, zwłaszcza w regionach pogranicznych. Dysponowali również oddziałami zbrojnymi. Jednak byli tylko urzędnikami mającymi do dyspozycji wydzielone oddziały pełniące funkcje policyjne, nie zaś niezależnymi władcami.

W okresie Średniego Państwa często oprócz wspomnianych włóczników - tarczowników i łuczników występują żołnierze uzbrojeni w sam tylko oszczep i topór lub tylko w procę albo małe tarcze i topory bojowe. Władcy wyobrażani są już czasami z charakterystycznymi, zakrzywionymi mieczami, co wiązało się z rozpowszechnieniem się miedzi i ulepszeniem metod jej obróbki.

Armia egipska w okresie największej potęgi Nowego Państwa

Wynalazek Hyksosów - rydwan.

W II Okresie Przejściowym, obejmującym panowanie XIII - XVII dynastii (1759 - 1530 p.n.e.) Egipt ponownie utracił jedność terytorialną, ulegając w dodatku najazdowi plemienia Hyksosów. Jego naczelnicy przejęli władzę jako XV i XVI dynastia. Hyksosi przynieśli ze sobą takie wynalazki jak rydwan, który zrewolucjonizował egipską taktykę, łuk kompozytowy oraz pancerze skórzane pokryte łuskami z brązu. Dzięki nim w Egipcie rozpowszechnił się stopniowo brąz doskonale nadający się do wyrobu broni. Prawdopodobnie wyższości uzbrojenia Hyksosi zawdzięczali swe początkowe sukcesy w walce z Egipcjanami. Gdy jednak Egipcjanie przejęli sposób walki wroga i nauczyli się wyrabiać wzorowaną na hyksoskiej broń, udało im się pokonać najeźdźców.

W okresie Nowego Państwa (150 - 1070 p.n.e.) Egipt, dysponując zreformowaną dogłębnie armią, osiągnął szczyt swej potęgi i ekspansji terytorialnej. Za panowania Tutmozisa III (Totmes III, 1467 - 1413 p.n.e.) granice Egiptu sięgały od IV katarakty na Nilu po środkowy Eufrat. Państwo egipskie kontrolowało całą Nubię, Palestynę, Liban i Syrię, stając się na czas 250 lat prawdziwym imperium.

Armia egipska w okresie Nowego Państwa była już w pełni profesjonalna i zawodowa. Nie zrezygnowano z poborów Egipcjan, których przez długie lata szkolono, stosując brutalne metody, ale znaczną część armii stanowili najemnicy i arystokraci. Ci ostatni służyli w elitarnych oddziałach rydwanów i sprawowali funkcje dowódcze.

Armia dzieliła się organizacyjnie na 3, potem zaś na 4 wielkie "korpusy" czy "dywizje", noszące nazwy najważniejszych bogów. Korpusy te liczyły prawdopodobnie 5000 żołnierzy - 4000 piechurów i 1000 członków załóg rydwanów. Podstawową jednostką była licząca 200 żołnierzy "kompania", którą dowodził "nosiciel sztandaru". Dzieliła się ona na 4 mniejsze oddziały, po 50 zbrojnych każdy.

W późniejszym okresie, za Ramzesa IV, liczebność "kompanii" zwiększono do 250 wojowników. Zachowano podział na włóczników - tarczowników i łuczników. Broń o ostrzach z brązu skutecznie wypierała broń o ostrzach miedzianych czy kamiennych. Na wyposażeniu wojowników pojawiały się pancerze z pasków skóry lub nawet z brązowych pasów czy płytek (tych ostatnich używali przede wszystkim oficerowie i żołnierze gwardii faraona). Każda "dywizja" miała na stanie pięćset rydwanów. Załoga składała się z woźnicy wyposażonego w tarczę i właściwego wojownika posługującego się łukiem. Bronią pomocniczą były oszczepy. Służba w oddziałach rydwanów była zastrzeżona dla ludzi najbogatszych, gdyż trzeba było na własny koszt kupić i rydwan, i konie. "Prowadzący wóz", czyli wojownik walczący na rydwanie był wielce cenionym stopniem w armii faraonów Nowego Państwa. Oficerowie ci kończyli szkoły skrybów, często uzyskiwali wyższe stopnie wojskowe czy zostawali nomarchami, tworząc swoistą "arystokrację wojskową". Podczas marszu rydwany ubezpieczały kolumny piechoty. Podczas bitwy używano ich do przełamujących uderzeń i pościgu. W przeciwieństwie o swych wrogów z Azji - wojowników państwa Mitanni czy państwa Hetytów, Egipcjanie stosowali rydwany jako ruchome platformy dla łuczników, co przy zastosowaniu łuków kompozytowych dawało im sporą przewagę nad wrogami preferującymi w takiej walce włócznie czy oszczepy.
Trudny do ustalenia jest stosunek liczebny Egipcjan do cudzoziemskich najemników. Istnieją wzmianki o tym, że pięciotysięczny korpus liczył 1900 Egipcjan i 3100 najemników - Azjaci, Beduini lub Nubijczycy. Najemnicy tworzyli trzon oddziałów łuczników, oddziałów policyjnych i gwardii przybocznej faraona.

Drewniane figurki znalezione w grobowcu faraona z XI dynastii.

Wzrost znaczenia i unowocześnienie armii wiązało się z rozbudową jej struktur administracyjnych. Zaczęto wyznaczać "głównego dowódcę", "wielkiego generała", "dowódcę oddziałów" i stojących poniżej nich w hierarchii dowodzenia "wodzów oddziałów rydwanów" czy "pierwszych prowadzących wódz faraona" oraz "nadzorców koni" czy "zarządzających końmi". Najemnikami, jeżeli tworzyli odrębne oddziały, dowodzili oficerowie tej samej narodowości.

Armii towarzyszyła liczna służba. Obozy składały się z namiotów otaczanych ścianami z tarcz piechurów. Życie żołnierzy było pełne trudów, mogli jednak liczyć na łupy, nagrody, na działy ziemi, a nawet honorowe wyróżnienia w postaci złotych much - co miało symbolizować upór i zaciekłość w pościgu za wrogiem. Z czasem, wraz ze słabnięciem władzy faraonów, coraz większy wpływ na rządy państwem zaczęli wywierać dowódcy oddziałów najemników, którzy wzbogaceni na wojnach tworzyli prawdziwe, lokalne dynastie książęce. W Epoce Późnej trzonem sił zbrojnych Egiptu byli najemnicy z Karii i Grecji, tworzący ciężkozbrojną piechotę, walczącą już tylko żelazną bronią, wg własnych zasad taktyki i pod dowództwem własnych oficerów. Było to dowodem postępującej słabości państwa egipskiego i kryzysu egipskiej wojskowości.

Warto wspomnieć o słynnej bitwie pod Kadesz, stoczonej ok. 1275 r. p.n.e. przez armię egipską dowodzoną przez Ramzesa II Wielkiego (1279 - 1213 p.n.e.). Przeciwnikami Egipcjan byli Hetyci, którzy rywalizowali z nimi wówczas o władzę nad Syrią. Dzięki relacji zachowanej na ścianach świątyń w Abydos czy Luksorze jest to najlepiej znana bitwa w dziejach starożytnego Egiptu. W bitwie tej zmierzyło się 20000 żołnierzy egipskich z 37000 żołnierzy hetyckich. Młody i niedoświadczony Ramzes z trudem uniknął zupełnej klęski, dając się oszukać hetyckim szpiegom i zaskoczyć armii wroga podczas przemarszu. Nagły atak Hetytów, dysponujących 2500 rydwanów na dywizję Re doprowadził do osaczenia samego faraona w obozie pod Kadesz. Gdyby nie nadejście oddziałów posiłkowych i osobista odwaga faraona nie udałoby się odeprzeć napastników. Ta nierozstrzygnięta w gruncie rzeczy bitwa jest najlepszym przykładem bitew okresu Nowego Państwa. Decydującą rolę odgrywają tu rydwany, a wielka, jak na ówczesne realia liczebność zaangażowanych sił jest najlepszym dowodem potęgi Egiptu i sprawności jego machiny wojennej w okresie jego wielkości.

Model Egipskiego statku bojowego.

Flota egipska na przestrzeni dziejów

Położony nad Nilem i zależny od jego wylewów Egipt był państwem, w którym doskonale rozwinęła się żegluga rzeczna. Od najdawniejszych czasów Nil był wygodną arterią komunikacyjną. W okresie wylewów łodzie były niezbędne jako środek transportu. Aktywności morskiej Egipcjanie raczej nie przejawiali, ograniczając się do wypraw handlowych na wybrzeże Libanu i do kraju Punt, położonego prawdopodobnie w północno - wschodniej Afryce, nad Morzem Czerwonym. Ekspedycje handlowe miały często charakter po części militarny - na okrętach znajdowały się oddziały wojskowe zabezpieczające ładunek i służące jako element nacisku na lokalnych władców prowadzących handel z wysłannikami faraonów. Militarne zastosowanie okrętów ograniczało się do transportu wojsk i zaopatrzenia. Okręty wykorzystywane były również jako kwatery dowódców, za ich pomocą przekazywano także wiadomości.

Statki rzeczne były lekkie o nieco wypukłym dnie, natomiast statki i okręty zdolne do podróży morskich były większe i mocniejsze. Ich kadłuby opasywano często linami, ewentualnie, dla wzmocnienia konstrukcji, przeciągano wzdłuż nich, od dziobu do rufy, grubą linę opartą na dwóch rozwidlonych palach. Wszystkie statki i okręty egipskie były jednorzędowe, a kształt swój wywodziły od tradycyjnych, rzecznych łodzi z wiązek papirusu. Budowano je z drewna, sprowadzanego z Libanu, stosując łączone na czopy i liny zazwyczaj niewielkie deski i belki. Oprócz siedzących w jednym rzędzie wioślarzy, jednostki te wyposażone były w większości przypadków w pojedynczy maszt z czworokątnym żaglem.

Walki między okrętami częściej toczyły się na Nilu niż na morzu. Z okresu Średniego Państwa pochodzi jedna wzmianka o zwycięstwie 20 egipskich okrętów w walce z okrętami wroga (prawdopodobnie nubijskimi). Kolejna wzmianka o bitwie egipskiej floty pochodzi z początków panowania Ramzesa III (1187 - 1156 p.n.e.), kiedy to stoczono pierwszą w dziejach znaną nam z dokładnego opisu bitwę morską (czy raczej lądowo - morską). Ok. 1180 r. p.n.e. flota egipska, ściśle współdziałając z armią lądową, rozgromiła flotę tzw. Ludów Morskich - plemion przybywających z Azji, które usiłowały wtargnąć do delty Nilu.
Podsumowując, flota w dawnym Egipcie odgrywała rolę służebną w stosunku do armii, co związane było i z brakiem tradycji żeglarskich, i ze specyfiką Egiptu, w którym na pierwszy plan wysuwała się zawsze żegluga rzeczna, w której wykorzystywano zwykle jednostki małe lub nie nadające się dla potrzeb armii. Gdy w Epoce Późnej faraonowie usiłowali prowadzić bardziej aktywną politykę morską werbowali po prostu żeglarzy fenickich czy greckich. Dopiero podczas walk z Persją w ostatnim okresie istnienia niepodległego Egiptu niektórym faraonom, takim jak np. Achoris (393 - 380 p.n.e.) czy Tachos (Teos, 362 - 360 p.n.e.) udało się wystawić silne floty, złożone z okrętów budowanych na wzór grecki i zwykle przez greckich najemników obsadzane.

Przeczytaj również...

Wyraź swoje zdanie :

Komentujesz jako użytkownik niezarejestrowany - gość. Z tego powodu, zanim komentarz pojawi się na stronie będzie musiał zostać zaakceptowany przez naszą redakcję. Aby Twój komentarz został od razu opublikowany na naszych łamach zachęcamy do darmowej rejestracji!

Nick* :

Email* :

Dodaj komentarz

Użytkownik	Loviatar
	Dodano: 2007-01-30 Brawo! Jeden z najlepszych i przy okazji najlepiej zapełniających moją główkę tekstów na stronie. Naprawdę dużo się dowiedziałam. Edytuj

Użytkownik	Tutanchamonet
	Dodano: 2007-07-31 Świetny artykuł. Na ten temat w książkach niewiele poświęca się miejsca. Dzięki za przybliżenie mi tego zagadnienia. Edytuj

Użytkownik	wojtas12
	Dodano: 2009-01-02 ten artykuł przybliżył mi wojskowość Egiptu, nie interesowałem się nią do tej pory za bardzo Edytuj

Gość	ola_33
	Dodano: 2009-10-21 Może mi ktoś powiedzieć?? Kto to są skrybowie?? Edytuj

Gość	signor
	Dodano: 2009-10-25 Fajowski. Kupa przydatnych info. A skryba, to ten, który przepisywał księgi lub dokumenty Edytuj

Gość	Q
	Dodano: 2009-12-01 Brawo. Kawał naprawdę dobrej roboty. Mam tylko zastrzeżenia co do przymiotników. "Nie" z przymiotnikami piszemy razem, dlatego powinno być "nieograniczona" i "nienadające", ale to tak na marginesie. Dzięki za przybliżenie tematu :) Edytuj

Redaktor	Rysiek Hałas
	Dodano: 2009-12-02 świetne choć początek mogłeś sobie darować. Przyznam że większość info tutaj zamieszczonych jest dla mnie nowe. Miałbym prośbe czy istaniała by taka możliwość nap[isania tekstu o podobnej tematyce tylko z zakresu Asyrii, Hetytów, Amorytów i Medów? Edytuj

Gość	hanna
	Dodano: 2011-11-09 witam, szukam jakiś informacji na temat szpiegów starożytnego Egiptu, czy macie coś na ten temat? Edytuj