Mysterion: misteria w Eleusis

2010-11-09 | Autor: Dominika Grzesik

Starożytni Grecy pozostawili nam w spuściźnie całą swoją przebogatą kulturę i sztukę, demokratyczny system rządów, filozofię. Z terenów Morza Egejskiego wywodzi się także bardzo specyficzna religia. Jak zauważył Tadeusz Zieliński: Pośród wszystkich religii pogańskich nie ma ani jednej, która by naszej inteligencji była jednocześnie i tak dobrze znana, i tak głęboko nieznana, jak religia starożytnej Grecji ¹.

Religia grecka miała charakter politeistyczny. Zgodnie z klasyfikacjami prezentowanymi w pracach religioznawców zalicza się ją do tzw. religii tradycyjnych lub, by użyć innego określenia, wyrosłych historycznie. Wielkie religie monoteistyczne, jak chrześcijaństwo, judaizm czy islam nazywa się natomiast objawionymi lub ?religiami księgi"². W politeizmie starogreckim występowały dwa prądy, dość wyraźnie od siebie różne. Pierwszy to prąd jawny, w którym uczestniczenie nie było uzależnione od niczego, z wyjątkiem przynależności do odpowiedniej gminy obywatelskiej. Ten nurt reprezentuje większość kultów państwowych; za przykład podać można czczenie Zeusa olimpijskiego czy Apollina delfickiego. Obok wspólnej religii rozwinęła się i na terenach Grecji religia osobista, będąca częścią drugiego nurtu - tajnego. Warunkiem należenia to prądu niejawnego było wtajemniczenie oraz osobista decyzja³. W okresie klasycznym można wyróżnić trzy typy zjawisk religijnych, zaliczanych do kultu niejawnego. Na pierwszym miejscu są misteria, następnie ruch dionizyjski oraz orfizm⁴. W niniejszej pracy skupię swą uwagę tylko na jednym z trzech wyżej wymienionych zjawisk religijnych będących częścią kultu tajnego - na misteriach.

Słowo misteria wywodzi się od greckiego wyrazu mysterion znaczącego tajemnica. Grecy stosowali ów termin do kultu, który był dostępny wyłącznie dla ludzi poddających się specjalnym rytom inicjacyjnym. Wtajemniczona w misteria osoba musiała odgrodzić się od świata zewnętrznego celem wewnętrznej kontemplacji. Takich misteriów było w Grecji kilka rodzajów. Dwa główne to misteria Dionizosa i najlepiej znane eleuzyńskie misteria Demeter⁵.

Henryk Siemiradzki. Fryna w Eleususis.

Głównym ośrodkiem kultu Demeter była położona 20km od Aten osada Eleusis. Mieszkańcy Eleusis wybudowali pierwsze sanktuarium dla Demeter ok. 1450 r. p.n.e.. Już w epoce archaicznej misteria eleuzyńskie zyskały ogromne znaczenie. Mnóstwo ludzi z całej Grecji podróżowało w celu uczestnictwa w obrządkach. Prawdziwy rozwój architektoniczny sanktuarium rozpoczął się w momencie przejęcia Eleusis przez Ateny, co nastąpiło według różnych opinii między XIII a VII w. p.n.e. Solon otoczył sanktuarium wysokim ogrodzeniem, Pizystrat rozbudował je, by mogło pomieścić więcej ludzi, oraz wybudował Telesterion, czyli ?halę inicjacji". W czasie wojen perskich kompleks został zniszczony przez pożar, jego odbudowy podjął się sam Perykles⁶. Sanktuarium Demeter również w czasach rzymskich rozbudowywano⁷. Cios misteriom zadał cesarz Teodozjusz wydając edykt przeciw kultom misteryjnym. W V w. sanktuarium poważnie ucierpiało w wyniku najazdu Gotów⁸.

Wiedzę na temat misteriów eleuzyńskich czerpiemy ze świadectw dających się podzielić na pięć grup:

topografia samego sanktuarium

mit o Demeter i Korze zachowany w Hymnach Homeryckich

reliefy przedstawiające sceny inicjacji

fragment dzieła Klemensa Aleksandryjskiego

świadectwa Naassera i Diagorasa⁹

Tradycja przypisuje zapoczątkowanie misteriów w Eleusis samej Demeter. Wiedzę na ten temat czerpiemy z zachowanego ?Homeryckiego" hymnu do Demeter, którego treść jest następująca:
Hades, bóg podziemi, porywa Korę, córkę Demeter, gdy ta bawi się z Oceanidami na łące. W porwaniu współudział bierze sama Ziemia, z której wyrasta cudny narcyz, po którego zerwaniu Kora zabrana zostaje do Hadesu. Pierwszy krzyk dziewczyny usłyszało tylko dwoje bogów - Helios i Hekate, Demeter głos swej córka słyszy dopiero, gdy ta jest już wciągana w głąb ziemi. Zrozpaczona patronka rolnictwa przez dziewięć dni, nie zaznając snu ni pożywienia i szuka Kory; dopiero dziesiątego dnia Helios i Hekate opowiadają jej o całym zajściu. Zrozpaczona matka wyrzeka się obcowania z bogami na Olimpie i, zmieniwszy się w staruszkę, udaje się do Eleusis. Tam zabrana zostaje do pałacu Keleosa przez cztery jego córki, by niańczyć ich maleńkiego brata - Demofonta. Demeter nie zaznaje jednak ukojenia w bólu, rozpacza i pości w dalszym ciągu. Przywiązuje się jednak do swego wychowanka i pragnie uczynić go nieśmiertelnym. By tego dokonać, w nocy, w tajemnicy przed rodzicami, trzyma Demofonta w ogniu, a za dnia namaszcza go ambrozją. Pewnej nocy przyłapana została jednak przez Metanejrę, matkę chłopca, która na widok syna w ogniu głośnio krzyknęła. Rozgniewana bogini dopiero wtedy dała poznać, kim naprawdę jest. Rozkazała także, aby obywatele zbudowali jej świątynię na wzgórzu oraz pokazała im obrzędy, jakie od tej pory mieli sprawować.

W tym czasie ziemię trawiła bezpłodność, Zeus na daremnie wysyłał bogów, by nakłonili Demeter do powrotu na Olimp. Zrezygnowany władca bogów wysłał zatem Hermesa do Hadesu, by ten rozkazał Hadesowi zwrócenie Kory. Bóg podziemi usłuchał, zanim jednak puścił żonę wolno, dał jej do spróbowania owoc granatu, przez co pozbawił ją prawa zupełnego porzucenia siebie. Decyzją Zeusa, odtąd Kora będzie spędzała jedną trzecią roku z mężem, pozostałe dwie trzecie z matką. Demeter powróciła wówczas na Olimp, wcześniej jednak ustanowiła eleuzyńskie misteria¹⁰.

Z treści hymnu łatwo zatem odczytać, iż sama bogini zapoczątkowała misteria ku swej czci:

Zanim odeszła, wskazała też królom słusznie rządzącym(...)
Jak wypełniać ofiary i pięknie odprawiać misteria

Cel powołania misteriów również jest jasny - Kora, na skutek swego porwania, poznała tajemnice świata podziemnego. Zdobytą wiedzą podzieliła się z matką. Obie boginie, miłując ludzi, również im użyczyły swej mądrości, aby odtąd potrafili zapewnić sobie lepszy los na tamtym świecie. W misteriach eleuzyńskich uczestniczyły tłumy ludzi, których łączyła wiara, że po śmierci zostaną oddzieleni od rzeszy niewtajemniczonych i przejdą do lepszego świata. Wyrazem nadziei wtajemniczonych na szczęście w tamtym świecie są końcowe wiersze hymnu do Demeter, gdzie czytamy:

Szczęsny jest z ludzi, ziemi mieszkańców, ten, co je widział [tzn. misteria];
Kto zaś nieświadom obrzędów i w nich udziału nie bierze,
Tego po śmierci odmienny los czeka w zatęchłych podziemiach

Następnie należałoby się zastanowić, kto był przedmiotem kultu w misteriach eleuzyńskich. Niewątpliwie główną czcią otoczone były dwie boginie, Demeter i Kora. Jasna nie jest dla nas natomiast kwestia herosów. Wychowanek Demeter, Demofont, przybladł w pamięci potomnych, a jego miejsce zajął Tryptolemos, jeden z wymienionych przez autora hymnu znakomitych obywateli eleuzyńskich, którzy otrzymali od Demeter misteria. Również dynastia Keleosa ustąpiła miejsca potomnym Eumolposa, którego to hymn również zna jako jednego z założycieli misteriów.

Z czasem do grona bogów czczonych w Eleusis dołączył Dionizos. Kult jego postaci wziął się z okrzyków i radosnych pieśni, tzw. iache, wznoszonych przez tłum pielgrzymujących do Eleusis. Boga Iakchosa, któremu Ateńczycy wybudowali nawet kapliczkę - Iakchejon, utożsamiono z Bachosem, czyli Dionizosem¹¹. W bliskich stosunkach z bóstwami eleuzyńskimi znalazł się również Hermes. Wpłynął na to fakt, iż ateński ród Keryksów, wybrany na administratorów misteriów, wywodził się właśnie od Hermesa.

Misteria eleuzyńskie od samego początku związane były do miejscowości Eleusis. Początkowo obrzędy ku czci Demeter miały charakter lokalny, zmiany w kulcie nastąpiły w momencie wchłonięcia Eleusis przez Ateny. Od tamtego momentu kult lokalnoeleuzyński przeobraził się w eleuzyńsko - ateński. Według legendy stało się to jeszcze za króla Tezeusza, o pokolenie wcześniej od wojny trojańskiej, tzn. ok. 1200 r. p.n.e. Według hipotez niektórych badaczy zaszło to jednak nie wcześniej niż w wieku VII¹². Skutkiem przejęcia kultu eleuzyńskiego przez ateńską polis było wybudowanie dla bogiń eleuzyńskich Eleuzionu u stóp Akropolu. Do skutków należy także zaliczyć wzbogacenie obrzędowości kultu. Jądro co prawda musiało pozostać nietykalne, wprowadzono jednak osobne ceremonie dla mistów ateńskich. Ustanowiono tzw. małe misteria, obchodzone wiosną, mające na celu przygotowanie uczestników do oficjalnych świąt jesiennych, oraz zaprowadzono zwyczaj procesji wtajemniczonych z Aten do Eleusis.

Trzecim skutkiem musiała być wspólna administracja. Do momentu podniesienia kultu eleuzyńskiego do godności ateńskiego misteria miały swój ośrodek administracyjny w postaci kolegium kapłanów z rodu Eumolpidów. Kolegium to podobnie jak i delfickie, miało w całej Grecji swych egzegetów, czyli objaśniaczy. Pieczę nad misteriami tradycyjnie sprawowali przedstawiciele wyżej wspomnianego rodu Eumolpidów. Spośród nich wybierano hierofanta (kapłana wtajemniczonego w misteria), jak i obie hierofantydy. Po połączeniu i Atenom należało się przedstawicielstwo. W attyckiej polis znaczenie zyskał ród Keryków wywodzący się od boga Hermesa. Oddano im drugi po hierofancie urząd dadoucha, czyli nosiciela pochodni, oraz urząd hierokeryksa - herolda pomocniczego. W świątyni na stałe zamieszkiwała kapłanka Demeter. Kolejnym rodem ateńskim powołanym do udziału w misteriach byli Likomidzi, sławna rodzina, która w przyszłości miała dać Atenom i Helladzie wielkiego Temistoklesa. W Atenach corocznie wybierano ?króla" - basileus zobowiązanego do ogólnej opieki nad misteriami oraz radę złożona z epistatai, która zajmowała się finansami.

Sam przebieg misteriów, mimo nakazu zachowania milczenia, jest badaczom dość dobrze znany. Pewne jest, iż w V w. p.n.e. misteria miały charakter masowy, a choć w starszym okresie prawdopodobnie przyciągały mniejsze rzesze ludzi, były to zawsze grupy liczne. Dostęp do misteriów był ogólnie otwarty, mogły w nich uczestniczyć i kobiety, i niewolnicy, i cudzoziemcy. Wykluczano tylko tych, którzy splamili się zbrodnią zabójstwa lub nie mówili w języku greckim. Drugie ograniczenie wynikało zapewne z faktu, iż pewne formuły tłum miał wypowiadać w języku greckim, a nieznajomość go automatycznie wykluczała z grona wtajemniczonych.

Małe misteria odbywały się wiosną w miesiącu anthesterion w Agrai. Miały na celu przygotowanie uczestników do oficjalnych obrzędów w Eleusis, które obchodzono po siedmiu miesiącach, jesienią. Wielkie misteria odbywały się w miesiącu boedromion. Ich przebieg wyglądał następująco: 14-tego dnia miesiąca przenoszono ?święte obiekty" z sanktuarium w Eleusis do Eleusionu w Atenach. Następnego dnia hierofant ogłaszał rozpoczęcie misteriów na agorze zgromadzonym miastom. 16-tego miała miejsce kąpiel w morzu z pochodniami, dwa następne dni trwał post¹³. 19 rozpoczynała się wielka procesja z Aten do Eleusis. W czasie pochodu tłum czcił Demeter radosnymi pląsami i śpiewami. Wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdy kończył się okres postu dla mistów. Post ustanowiony został na pamiątkę błąkającej się i nie przyjmującej pokarmów Demeter. Po dotarciu procesji do Eleusis, obrzędy odbywały się w mogącym pomieścić nawet trzy tysiące ludzi telesterionie¹⁴. Dopiero gdy mistowie, przybywszy na miejsce zagłębili się we wnętrzach sanktuarium, zaczynała obowiązywać zasada milczenia. Sam ceremoniał wewnątrz świątyni był aktem zindywidualizowanym. Osoba, która dostąpiła wtajemniczenia, poznawała tzw. synthema - umówiony znak czy hasło będące znamiennym dowodem dopełnienia ceremonii.

Istotną częścią obrzędów było przedstawienie, w czasie którego pokazywano epizody z mitu o Demeter i Korze. Niektóre jego partie odgrywane były przez kapłanów, w innych uczestniczyli ludzie wtajemniczeni. Na pewno pokazywano cierpienie Demeter, oraz radosne odnalezienie córki. Tym przedstawieniom towarzyszyły w różnych momentach inne ryty: albo składano ofiary ze świni, albo kąpano się w morzu w pochodnią. Jednak według części badaczy, jak np. Kerenyi'ego, w Eleusis w czasie misteriów nie odgrywano żadnego przedstawienia, co potwierdzać ma fakt, iż w sanktuarium nie było niczego, co by przypominało scenę, ani niczego podobnego do teatru.

Ksiąg używano w misteriach od najdawniejszych czasów - w kulcie Izydy egipskie księgi wystawiano na widok publiczny, na malowidłach ściennych w Dura - Europos przedstawiono magów z księgami, co świadczy o używaniu specjalnych woluminów w kulcie Mitry. Również wiadomo, iż w misteriach Andanii w Messenii używano ksiąg. Nie wiemy jednak nic o księgach w kulcie Demeter; istniał jakiś rodzaj archiwum w Eleusis, ale nie ma świadectw na istnienie teologicznej biblioteki.

W misteriach również seksualność odgrywała znaczącą rolę. Procesje z ogromnym fallusem stanowiły najpowszechniejszą formę świąt dionizyjskich - samych Wielkich Dionizjów. We wtajemniczeniach związanych z dojrzewaniem płciowym spotkanie z seksualnością jest oczywiste i konieczne. Szczególnie forma inicjacji z istotną funkcją symboliki seksualnej pojawia się w związku z misteriami Sabazjosa: węża wykonanego z metalu wsuwano pod szatę wtajemniczonego, co miało symbolizować łączność człowieka z bóstwem. Misteria eleuzyńskie cieszyły się wielkim poważaniem z powodu czystości, co jednak nie wyklucza w nich możliwych stosunków seksualnych czy seksualnych przedstawień. Jednak jeżeli podczas nocnych obrządków pojawiły się jakieś seksualne czynności, to ich symbolika została skutecznie dochowana w tajemnicy.

Cały przebieg misteriów, choć nie całkiem poznany, potrafimy odtworzyć dzięki temu, że starożytni nie do końca przestrzegali nakazu milczenia. W Atenach w 415 r. p.n.e. skazano na śmierć Diagorasa z Melos za opowiadanie wszystkim o misteriach w celu ich zdyskredytowania. Również sekrety obrządków w Eleusis wyjawił gnostycki pisarz z ?Sekty węża", niejaki Naasser. Do naszych czasów przetrwały także przedstawienia misteriów eleuzyńskich na wazach i urnach, dające pewne wyobrażenie o przebiegu ceremonii.

O randze i ważności misteriów dla mieszkańców Eleusis i Aten najlepiej świadczą dwa momenty historyczne. Pierwszy to oskarżenie Alkibiadesa i ludzi z jego kręgów o parodię misteriów eleuzyńskich i o uszkodzenie herm. Jak podaje Tukidydes, Alkibiadesa skazano przez ten akt bezbożności na śmierć¹⁵. Drugi moment to obalenie w Atenach rządów Trzydziestu Tyranów wiosną 403 r. p.n.e. Po pokoju ustalono podział na dwa odrębne państwa w Attyce - jednym było zdobyte przez oligarchów Eleusis, drugim Ateny. Pomimo podziału, zachowano jednak wspólnotę kultu w odniesieniu do misteriów eleuzyńskich. Świadczy to o ważności misteriów dla Ateńczyków; mogli utracić Eleusis, ale nie chcieli stracić obchodów ku czci Demeter. Pokazuje to, jak przez wieki silnie zakorzenił się kult Demeter w Atenach, pozwolono na podział administracyjny, zachowano jednak jedność religijną poprzez wspólne misteria.

Misteria eleuzyńskie były bardzo ważną i znaczącą częścią niejawnego kultu w religii starożytnych Greków. Stały się ogólnogreckimi na długo przed okresem klasycznym. W V i IV w. p.n.e. uzyskały status najważniejszych misteriów w świecie helleńskim. Propaganda eleuzyńska sięgała bardzo daleko, aż do południowej Rusi, Italii i Egiptu, o czym świadczą ślady literaturze, a zwłaszcza w ikonografii. W Egipcie Ptolemeusze przywiązywali wielką wagę do tego, by ich greccy poddani w Aleksandrii mieli własną Eleusis z bezpośrednim sąsiedztwie; nazwano tak jedno z aleksandryjskich przedmieść. Mimo swej tajności nie pozostawały jednak w opozycji do religii oficjalnej, a z czasem nawet stały się jej częścią. Miały swoje miejsce w kalendarzu religijnym oraz podlegały nadzorowi ateńskich urzędników. Wtajemniczeni w misteria nie tworzyli żadnych tajnych stowarzyszeń, nie odmawiali też udziału w życiu religijnym polis. Tym, co dawały misteria ku czci bogini Demeter wtajemniczonym, była wiara, że po śmierci zostaną oddzieleni od rzeszy niewtajemniczonych i przejdą do innego, lepszego świata. Hierofanci w czasie misteriów ukazywali prawdę, że śmierć jest nie tylko złem, ale i dobrem. Mówiąc słowami Cycerona w Eleusis objawiano: jak żyć w radości oraz jak umierać z lepszymi nadziejami. Nic zatem dziwnego, że cieszyły się takim powodzeniem wśród starożytnych Greków. Misteria były jednak zbyt kruche, by mogły na własną rękę przetrwać jako religia. Stanowiły swoiste opcje w ramach złożonego systemu pogańskiego politeizmu i przeminęły wraz z nim.

¹T. Zieliński, Religia starożytnej Grecji. Religia hellenizmu, Wrocław 1991, s. 35.
²B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków, t.1, Warszawa 1988, s. 298.
³Zieliński, s. 150.
⁴J. P. Vernant, Mit i religia w Grecji starożytnej, tłum. K. Środa, Warszawa 1998, s. 80-81.
⁵J. K. Davies, Demokracja w Grecji klasycznej, tłum. G. Muszyński, Warszawa 2003, s. 196.
⁶M. L. Keller, The eleusinian mysteries of Demeter and Persefona: fertility, sexuality, and rebirth, s. 30 [w:] Journal of feminist studies in religion, vol. 4, no. 1 (1988), p. 27-54.
⁷O misteriach w czasach rzymskich zob.: L.J. Alderink, The Eleusinian Mysteries in Roman Imperial Times II.18.2 (1989), p. 1457-1498.
⁸N. A. Evans, Sanctuaries, sacrifices, and the eleusinian mysteries, s. 231 [w:] Numen, vol. 49, no. 3 (2002), p. 227-254.
⁹W. Burkett, Starożytne kulty misteryjne, tłum. K. Bielawski, Bydgoszcz 2001, s. 166-167.
¹⁰Hymn do Demeter [w:] Hymny Homeryckie, tłum. W. Appel, Toruń 2001, s. 39-74.
¹¹B. Dietrich, The Religious Prehistory of Demeter's Eleusinian Mysteries [w:] La soteriologia dei culti orientali nell impero romano, eds. U. Bianchi, M.J. Vermaseren, Leiden 1982, p. 445-471.
¹²G. S. Kirk, The development of ideas, 750-500 B.C., s. 408 [w:] The Cambridge Ancient History, 2nd edition, V.IV, Cambridge 1988.
¹³K. Kerenyi, Eleusis. Archetypowy obraz matki i córki, tłum. I. Kania, Kraków 2004, s. 96.
¹⁴A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2009, s. 664.
¹⁵ Thuc. VI 27-29, 15,3-4; P. J. Rhodes, Historia Grecji. Okres klasyczny, tłum. L. Trzcionkowski, Kraków 2009, s. 181.