Starożytny Izrael - rys historyczny

Starożytna Palestyna byłą niewielką krainą na wschodnim wybrzeżu śródziemnomorskim, wciśniętą pomiędzy Egipt a miasta-państwa Syrii oraz Fenicji. Od zachodu graniczyła z Morzem Śródziemnym, od południa z Synajem, od wschodu z pustyniami arabskimi, zaś od południa z wymienioną wyżej Syrią i Fenicją. Kraina ta w przeważającej części była skalista i pustynna, i tylko w dolinach rzek, na wybrzeżu śródziemnomorskim i sporadycznych wyżynach, możliwa była uprawa roli. Sama nazwa Palestyna pojawiła się dopiero w początkach XI wieku p.n.e., gdy jeden z odłamów tzw. Ludów Morza, znany jako Filistyni, za zgodą egipskiego monarchy, osiadł na nadmorskim wybrzeżu południowej części Kanaanu (nazwa Kanaan była pierwotnym określeniem ziem później obejmujących Palestynę i Fenicję). Ich zadaniem miało być pilnowanie dróg handlowych z Egiptu do Syrii i Fenicji, z której wywiązywali się na tyle, na ile było to w ich własnym interesie. W okresie tym, pozostałą część Palestyny zaczęły stopniowo zajmować plemiona semickie, a ściślej mówiąc hebrajskie, same określające siebie Izraelitami. Jak się przypuszcza, nazwa "Hebrajczycy" ma swój źródłosłów w starym określeniu bliskowschodnim, Habiru/Hapiru, którym mianowano ludzi żyjących poza społecznością osiadłą, wynajmowaną zazwyczaj jako najemnicy lub służba, bądź też zwyczajnych rozbójników.

Mapa przedstawiająca królestwo Izraela i Judy.

Naród żydowski, zgodnie z tradycją starotestamentową, zanim osiedlił się w Palestynie, często zmieniał swe siedziby, wędrując po krainach Żyznego Półksiężyca. W okresie tym, mieli zajmować się pasterstwem, przepędzając swe liczne stada w poszukiwaniu zielonych pastwisk. Naród żydowski miał wywodzić się od Abrahama, żyjącego początkowo w Mezopotamii. Pod jego przewodnictwem, Hebrajczycy opuścili żyzną dolinę Eufratu i Tygrysu, ciągnąc w kierunku Egiptu. Na pograniczu egipsko- kanaanejskim Hebrajczyków dosięgła dotkliwa posucha, która sprawiła, iż zdecydowali się oni udać do kraju faraonów. W źródłach egipskich często zresztą odnaleźć można wzmianki o przyjmowaniu na ziemie egipskie plemion koczowniczych, za zgodą oczywiście egipskich władców. Synowie Jakuba (jednego z przywódców hebrajskich), zdecydowali się pozostać w Egipcie na dłużej, pomimo faktu, że zazwyczaj koczownicy po przeminięciu posuchy, wracali do swoich wcześniejszych obozowisk. W połowie XIII wieku p.n.e. władcy egipscy zaczęli coraz groźniejszym wzrokiem spoglądać na przybyszów. Wraz z budową nowej stolicy, Pi-Ramzes, faraon narzucił zamieszkującym Egipt Hebrajczykom przymus uczestniczenia w pracach budowlanych. Ci, przyzwyczajeni do dotychczasowej koczowniczej swobody, niezbyt chętnie gięli karki przed urzędnikami faraona, toteż wkrótce zorganizowali sławną  - dla nas - ucieczkę z Egiptu, pod przywództwem Mojżesza.

Hebrajczycy przybyli na ziemie Palestyny około 1200 roku p.n.e. Osiedlenie poprzedzała jednak wieloletnia tułaczka po Synaju i Zajordanii, która ?wymusiła" scalenie plemion żydowskich w jeden naród. Tutaj, zastawszy liczne miasta-państwa, zmuszeni byli walczyć o każdy kawałek ?Ziemi Obiecanej". Nic więc dziwnego, iż podbój Palestyny trwał dość długo i zakończył się właściwie dopiero za panowania króla Dawida w X wieku p.n.e. W trakcie licznych i ciężkich walk z Kanaanejczykami, Żydzi stopniowo zaczęli zdobywać dominującą pozycję w regionie. Kontakty z Kanaanejczykami sprawiły, iż część plemion żydowskich zaczęła przerzucać się z hodowli bydła na rolnictwo, co wpłynęło również na strukturę wierzeń -  zaczęto przyjmować do kultu Jahwe inne bóstwa z panteonu kanaanejskiego, ale o tym innym razem. Tak więc żydowscy rolnicy zaczęli uprawiać pszenicę, soczewicę czy jęczmień. W nowo zakładanych sadach uprawiali drzewka oliwne, figi oraz winną latorośl.

W okresie podboju Kanaanu, plemiona hebrajskie opierały się na strukturze rodowo-plemiennej. Wraz z nabytkami terytorialnymi i przejęciem niektórych zdobyczy kulturalnych z dorobku ludów kanaanejskich, wśród Żydów rozpoczął się proces rozwarstwienia społeczeństwa. Zresztą, początkowo plemiona hebrajskie prowadziły właściwie niezależną od siebie politykę, i pomimo braterstwa, często walczyły ze sobą. Stan permanentnej wojny wymusił jednak na potomkach Jakuba zawieranie sojuszy, skierowanych przeciwko wspólnym wrogom. Zdarzało się, iż kilka plemion łączyło się w rodzaj federacji, wymierzonej przeciw wspólnemu przeciwnikowi, dowodzonej przez wybieralnego dowódcę, by po wykonaniu zadania powrócić do swej niezależności. Odrębna i często rozbieżna polityka plemion żydowskich sprawiła, iż Filistyni, lud nastawiony agresywnie względem swych sąsiadów, mieli ułatwione zadanie w podbijaniu Palestyny.

Skłóceni, i słabo zorganizowani Izraelici nie byli w stanie sprostać naporowi Filistynów, którzy pod koniec II tysiąclecia p.n.e. zaczęli coraz śmielej atakować Palestynę. Około 1050 roku p.n.e. zdołali oni pokonać Izraelitów, i co gorsza, odebrali im Arkę Przymierza! Był to akt niesłychany, wróg odebrał im jedyny symbol przymierza z ich Bogiem! Sprawa odzyskania Arki, stała się sprawą honoru. Około 1030 roku p.n.e. plemiona Izraelitów doszły do wniosku, że skuteczny odpór Filistynom, stawić może tylko jednostka o władzy królewskiej, która narzuci plemionom jednolitą władzę i program polityczny. Pierwszym władcą Izraela obrano wybitnego wodza, imieniem Saul. Państwo żydowskie Saula obejmowało ziemie między Jordanem i Morzem Martwym a wybrzeżem M. Śródziemnego (właściwie północną część doliny Jordanu). Władzy jego nie uznały jednak plemiona Judy i Symeona. Niestety, po początkowych sukcesach w walkach z Filistynami, Saul nierozważnie zaatakował. Skutek był opłakany - armia żydowska została niemal doszczętnie rozgromiona, a Filistyni bezkarnie grasowali po ziemiach należących do Izraelitów. Pomimo klęski, władza królewska nie upadła. Miejsce Saula zajął jego syn, który jednak nie zdołał utrzymać się na tronie. Pretensje do tronu żydowskiego rościł sobie również Dawid, niegdysiejszy podwładny Saula, obecnie sprawujący władzę nad plemionami południowymi (Judą i Symeonem). Około 1003 roku p.n.e. Dawid (ok.1003-970 p.n.e.) oficjalnie został obrany królem żydowskim. Połączywszy wreszcie wszystkie plemiona izraelskie pod jedną władzą, nowy król zyskał możliwość rozprawienia się z okolicznymi wrogami. Najpierw przegonił Filistynów i  zaatakował Jebuzytów, sprawujących władzę nad Jerozolimą, rozdzielającą zresztą plemiona północne od południowych. Dostrzegając jej znaczenie strategiczne, Dawid przeniósł do Jerozolimy stolicę swego państwa. Do niej również przeniósł odzyskaną Arkę Przymierza, co stało się zaczątkiem kultu Jerozolimy, uważanej odtąd za miasto święte. Umocniwszy się w Palestynie, Dawid rozpoczął ekspansję, w wyniku której podporządkował sobie plemiona Moabu, Ammonu, Edomu oraz silny Damaszek. Wprawdzie nie zdołał wcielić ziem filistyńskich do swej monarchii, wymógł jednak na Filistynach neutralność, co było i tak dość dużym sukcesem.

Powodzenia Dawida sprawiły, że po jego śmierci królem Izraela obwołano jego syna, Salomona (ok. 970-930 p.n.e.). Okres jego rządów był najświetniejszym okresem w dziejach państwa żydowskiego. Salomon starał się unikać wojen, prowadząc skuteczną politykę sojuszy, popieranych licznymi małżeństwami króla z przedstawicielkami okolicznych ludów. Spokój umożliwił rozkwit gospodarczy i kulturalny kraju. Jerozolima została rozbudowana, a Arka Przymierza znalazła schronienie w przepięknej Świątyni Jerozolimskiej. Zresztą jej budowę Salomon zlecił słynnym rzemieślnikom fenickim, którzy również oferowali królowi wszelkie materiały potrzebne do budowy świątyni, z drewnem cedrowym na czele. Fenicjanie ponadto zyskali w Salomonie ważnego partnera handlowego. Król żydowski finansował budowę floty dla swego państwa, którą dodatkowo obsadzali feniccy żeglarze, od dawna zaprawieni w eskapadach morskich.

Liczne prace budowlane, utrzymanie armii najemnej oraz znaczny rozrost dworu królewskiego, pociągał za sobą liczne wydatki. Ludność żydowska miała zaś charakter niemal wyłącznie rolniczy. Pokrywając wydatki na wystawne życie dworu, Salomon coraz częściej i dotkliwiej sięgał do kieszeni ubogiej ludności. To z kolei zaczęło budzić coraz większy sprzeciw wśród uciskanej ludności. Coraz więcej poddanych zaczęło tęsknić do dawnej swobody i niezawisłości plemion żydowskich. Nic więc dziwnego, że wraz ze śmiercią Salomona ok. 930 roku p.n.e., niezadowolenie ludności wywołało podział państwa. Plemiona południowe nie uznały władzy syna Salomona, i ogłosiły swą niezależność. Zresztą przyczyną podziału był nie tylko ucisk fiskalny królów, ale także różnice w gospodarce i kulturze. Mieszkańcy północnej części Palestyny byli rolnikami, którzy bogacili się szybciej niż mieszkańcy południowej części kraju, gdzie większość ludności zajmowała się hodowlą trzody. Zresztą północ bardziej ulegała wpływom swych sąsiadów zarówno ze strony Fenicjan, jak i aramejskiego Damaszku (który zresztą po śmierci Salomona odzyskał niezależność). Tak więc z państwa Salomona wyłoniły się dwa państwa: Juda ze stolicą w Jerozolimie oraz Izrael ze stolicą w Samarii (od 876 roku p.n.e.). Od państwa Dawida i Salomona odpadły poza Damaszkiem, Moab, Ammon i Edom.

Okrojone terytorialnie państewka żydowskie nie stanowiły już poważniejszej siły, ani politycznej, ani gospodarczej. Zwłaszcza Królestwo Izraela, rozdzierane było przez napięcia społeczne i religijne. Te ostatnie wynikały z faktu, że dużą część ludności izraelskiej stanowiły ludy kanaanejskie, podbite przez Dawida, które wprawdzie formalnie wyznawały kult Jahwe, niemniej w ich wierzeniach pozostała cześć dla lokalnych bóstw rolniczych odziedziczonych po przodkach. W wyniku licznych napięć, władza królewska w Izraelu znacznie osłabła, a częste walki dynastyczne, nieraz kończyły się przelewem krwi królewskiej.

Wygnanie Żydów z Judy do Babilonu - tzw. "niewola babilońska".

Co gorsza, stosunki między królestwem judzkim a izraelskim nie wypadały pomyślnie, choć na pozór zdawały się być poprawne. Jedyne co właściwie łączyło oba państwa, to religia. Konflikty pomiędzy obu państwami oraz okolicznymi ludami sprawiły, iż Żydzi nie mogli skutecznie stawić oporu najazdom ludów pretendujących do hegemonii nad całym starożytnym Bliskim Wschodem. Tak więc, Izrael w 722 roku p.n.e. padł ofiarą agresji Asyrii, a wyższe warstwy społeczne tego państwa, zostały deportowane do Mezopotamii. Wprawdzie władcy Judy zdołali zachować swe władztwo, jednak ceną za to było podporządkowanie się władzy Asyryjczyków oraz płacenie im trybutu. Wkrótce bo już w 587 roku p.n.e. władzę nad Judą zdobyli Babilończycy, którzy zdobyli Jerozolimę po długim oblężeniu. Zlikwidowali oni resztki autonomii państwa judzkiego, a jego ludność uprowadzili do Babilonii (tzw. niewola babilońska). Na szczęście dla nich, w 538 roku p.n.e. zwycięski król perski, Cyrus II, zdobywszy Babilon, zezwolił Żydom na powrót do swej dawnej ojczyzny. Jerozolima wraz z przyległościami zyskała autonomię wewnątrz imperium perskiego, a władzę powierzono arystokracji kapłańskiej, która pozostawała wierna kultowi Jahwe. Władcy perscy łaskawie zezwolili, a nawet dołożyli się do odbudowy Świątyni jerozolimskiej, przez co Persowie zyskali oparcie w ludności żydowskiej w regionie syryjsko-palestyńskim.

Kilka wieków odrębności polityczno-kulturalnej, a później niewola, sprawiły, że pomiędzy różnymi grupami społeczności żydowskiej, narosły sprzeczności odnośnie kultu religijnego. Niejasności te zmuszały do objaśnienia na nowo podstaw religijnych. Doskonałym przykładem może być stosunek religii do obcych. Dotychczas uważano, iż elementy obce wypaczają nakazy Prawa, jak choćby poprzez mieszane małżeństwa, które dotychczas uważane były za nieważne i wręcz zabronione. Dlatego część społeczeństwa żydowskiego, domagało się zachowania ?czystości krwi". Ponadto Żydzi wracający z wygnania, nie zgadzali się, aby ludność osiedlona w ich miejsce przez Babilończyków, nawet jeśli uległa nawróceniu na kult Jahwe, brała czynny udział przy sprawowaniu kultu i przy odbudowie Świątyni. Z tym ksenofobicznym stronnictwem walczyły inne ugrupowania żydowskie, propagujące pogląd, iż do narodu wybranego, należeć mogą nawet obcy, jeśli tylko zachowają wierność Prawu mojżeszowemu. Konflikt ten trwał przez wieki, i właściwie nigdy się nie zakończył.

Wprawdzie Żydzi odzyskali swoją "Ziemię Obiecaną" za przyzwoleniem Persów, ale nigdy już nie stanowili ważnej siły politycznej. Wraz z upadkiem imperium perskiego, Palestyna dostała się pod rządy Aleksandra Wielkiego, a po jego śmierci pod rządy Ptolemeuszów (celowo pomijam wątek przynależności do krótkotrwałego państwa Antygonidów w Syrii). Ci zaś toczyli z Seleucydami nieustanne walki o tereny Celesyrii (Palestyna, Fenicja i południowa część Syrii), zakończone włączeniem Palestyny w obręb państwa Seleukidów. Władza ta nie trwała jednak długo, gdyż Żydzi, niezadowoleni z polityki religijnej nowych panów, dążących do unifikacji kulturalnej Żydów z Grekami, wzniecili przeciwko nim bunt. Po kilkudziesięciu latach walk, Izrael odzyskał niezależność. Jednak twór ten, rozdzierany ciągłymi walkami dynastycznymi, szybko został podporządkowany władzy rzymskiej (I wiek p.n.e.). Po klęsce powstania żydowskiego, Rzymianie zburzyli Świątynię Jerozolimską, a jej mieszkańcom zabronili przebywania w obrębie miasta. Tak więc, od I wieku n.e. Żydzi zaczęli osiedlać się w różnych rejonach nadmorskich basenu śródziemnomorskiego. Tym samym rozpoczął się wielowiekowy okres życia w diasporze (rozproszeniu), zakończony, częściowo utworzeniem państwa Izrael po II wojnie światowej. Odtąd życie religijne społeczności żydowskich przeniosło się do synagog, gdzie odmawiano wspólnie modlitwę i uczono się zasad Prawa (gr. synagogę - zgromadzenie). W ten sposób wiara żydowska, pozbawiona swych korzeni terytorialnych, oderwała się od swych pierwotnych założeń. Odtąd Żydem można było zostać w każdym zakątku globu, pod każdą władzą i w pobliżu każdej kultury. Zresztą już od czasów perskich, ludność żydowska żyjąca w diasporze była znacznie liczniejsza niż ta, która zamieszkiwała tereny dawnej ?Ziemi Obiecanej". Z czasem różnica to ciągle wzrastała.

Przeczytaj również...

Wyraź swoje zdanie :

Komentujesz jako użytkownik niezarejestrowany - gość. Z tego powodu, zanim komentarz pojawi się na stronie będzie musiał zostać zaakceptowany przez naszą redakcję. Aby Twój komentarz został od razu opublikowany na naszych łamach zachęcamy do darmowej rejestracji!

Nick* :

Email* :

Dodaj komentarz