Od monarchii stanowej do demokracji szlacheckiej

Okres rozbicia dzielnicowego wpłynął zwłaszcza na status prawny rycerstwa, które wykorzystując walki pomiędzy poszczególnymi książętami, w zamian za udzielenie poparcia, oczekiwali wynagrodzenia swych usług. W ten sposób rycerstwo otrzymywało liczne majątki ziemskie oraz zwolnienie od części świadczeń na rzecz księcia, a w rezultacie całego państwa polskiego. Stan rycerski coraz bardziej umacniał swoją pozycję, przekształcając się w XIII wieku w stan szlachecki. Z grupy tej wyodrębniła się grupa możnowładców, zwłaszcza małopolskich, którzy zaczęli narzucać władcom piastowskim kierunek działań politycznych i gospodarczych. Możni małopolscy zdominowali najpierw radę książęcą (wszak o Kraków toczyły się najzacieklejsze walki), a później królewską, współdecydując o sprawach państwa. W ten sposób dawne rycerstwo uległo zasadniczemu podziałowi na grupę możnowładców (magnatów) i liczną grupę szlachecką.

Teks przywileju koszyckiego z 1374 r., nadającemu szlachcie przywileje przez Ludwika Andegaweńskiego, w zamian za jej poparcie dla jednej z jego córek jako następczynie na polskim tronie.

Początkowo przechodzenie z jednego stanu do drugiego nie stanowiło większego kłopotu. Bogaty chłop czy mieszczanin, mogli nabyć tytuł szlachecki dzięki kupnie posiadłości ziemskich obdarzonych immunitetem. Jednak w czasie panowania Łokietka , a zwłaszcza w czasie rządów Kazimierza Wielkiego, dostęp homo novus (łac. "ludzi nowych") do stanu szlacheckiego, zostało znacznie ograniczone. Na mocy ustaw królewskich, tytuł szlachecki stał się przywilejem tych, których rodzice należeli już do tego stanu. Oczywiście nie oznacza to, że uzyskanie szlachectwa było całkiem niemożliwe. Władcy nadawali ten zaszczytny tytuł każdemu (nobilitacja), kto wykazał wybitne zasługi wobec króla lub wobec państwa polsko-litewskiego.

Dopóki tron znajdował się w rękach dynastii piastowskiej, magnaci i szlachta uznawała ich prawa do korony, w zasadzie niekwestionując ich działań. Wszystko zmieniło się z chwilą śmierci Kazimierza Wielkiego , gdy na tron wstąpił Ludwik węgierski, pół Piast, pół Andegawen. Nowy monarcha, niezbyt zainteresowany sprawami polskimi, przedkładał Polskę nad swe rodzinne Węgry. Król Ludwik, podobnie jak jego poprzednik, nie posiadał męskiego potomka. Nie chcąc stracić kontroli nad coraz bogatszą Polską, Ludwik zaczął zabiegać o przyznanie praw do korony jednej ze swych córek. Aby to osiągnąć, musiał zdobyć pozwolenie polskiej szlachty. Tak więc w 1374 roku w węgierskich Koszycach zawarł ugodę ze szlachtą

. W zamian za udzielenie poparcia jednej z córek Andegawena, szlachta polska otrzymała specjalne ulgi w kwestii podatkowej oraz częściowe zwolnienie od służby wojskowej. Był to pierwszy przywilej, obejmujący cały stan szlachecki, co w znaczący sposób wpłynęło na losy państwa polskiego. Od momentu wydania przywileju koszyckiego, ludność królestwa polskiego została podzielona na dwie grupy - nieuprzywilejowaną większość, czyli chłopów i mieszczan, oraz na uprzywilejowaną szlachtę i stan duchowny. Pierwsza z nich, miała odtąd ponosić większość ciężarów podatkowych, podczas gdy druga w zasadzie była ich pozbawiona. Król zmuszony został do zwracania się do szlachty o zgodę na podniesienie podatków w wypadku, gdy wnoszone przez szlachtę opłaty nie wystarczały na opłacenie bieżących spraw państwa. Przywilej koszycki uzależnił w ten sposób króla od woli szlachty! Ponadto szlachta miała zbierać się na zjazdach (sejmikach) poszczególnych dzielnic, a właściwie województw, aby decydować o sprawach finansowych i administracyjnych województwa, a później całego państwa.

W czasie rządów Władysława Jagiełły i jego następców, stan szlachecki otrzymywał kolejne przywileje. Jagiełło w chwili koronacji na władcę Polski, potwierdził przywilej koszycki, uzupełniając go obowiązkiem płacenia żołdu za wyprawy wojenne, odbywające się poza granicami monarchii. Następnie król nadał szlachcie dwa kolejne przywileje, dzięki którym stan ten uzyskał prawo nietykalności majątkowej i osobistej. W ten sposób król pozbawiał się możliwości pojmania i uwięzienie szlachcica, bez uzyskania wyroku sądu. Drugi z przywilejów, dotyczył prawa wykupu sołectw. Chodziło o możliwość zakupywania przez szlachtę sołectw, w wyniku czego mogli powiększać swoje folwarki, przy czym przejmowali prawa sołtysa w stosunku do zakupionej wsi. Krok ten przyczynił się do zlikwidowania samorządu wsi oraz do nadmiernego wyzysku jej mieszkańców przez panów-szlachtę.

Współczesne zdjęcie Zamku Dybów - to tutaj, podczas wojny trzynastoletniej, Kazimierz Jagiellończyk w 1454 r. wydał tzw. "statuty nieszawskie".

Kolejne ważne przywileje uzyskała szlachta w czasie panowania Kazimierza Jagiellończyka. Stan szlachecki od dłuższego czasu był zainteresowany w zapewnieniu sobie dominującej pozycji w sprawowaniu urzędów państwowych. Wcześniej rolę decydującą posiadał król i rada możnowładców. Kazimierz Jagiellończyk obawiając się silnej pozycji magnatów, zdecydował się pozbawić ich części władzy, wzmacniając pozycję szlachty. Ta, poparła jego plany, nie po to, by wzmocnić pozycję króla, lecz by osłabić możnych i samemu wybić się na najważniejsze stanowiska. Korzystając z zaangażowania króla w zmagania w wojnie 13-letniej, szlachta odmówiła walki, do momentu, aż nie uzyska od monarchy nowych przywilejów. Król nie mając żadnej karty przetargowej, w 1454 roku wydał statuty w Nieszawie. Na mocy tego aktu, król zobowiązał się do nie wydawania nowych aktów prawnych, zwoływania pospolitego ruszenia, bez wyrażenia zgody przez stan szlachecki. Początkowo prawo to dotyczyło tylko obszaru Wielkopolski, ale następnie Jagiellonowie rozciągnęli je na cały obszar królestwa. Nawiązanie współpracy z licznymi sejmikami okazało się trudne w realizacji. Aby usprawnić porozumienie się króla z sejmikami, powoływano przedstawicieli danego sejmiku, posłów, którzy na sejmie walnym, mieli uzgadniać z możnymi, odtąd senatorami, kierowanie administracją królestwa. W ten sposób ukształtował się parlament, składający się z senatu (senatorowie powoływani przez króla), izby poselskiej i króla. Pierwszy sejm walny został zwołany w 1493 roku. Zyskując korzystne dla siebie ustawy, szlachta znacznie ograniczyła znaczenie chłopów i mieszczaństwa, umniejszając również znaczenie możnowładców.

Tablica upamiętniająca uchwalenie Nihil Novi z 1505 roku na zamku w Radomiu.

W 1496 roku uchwalono tzw. statuty piotrkowskie, umacniające przewagę szlachty nad pozostałymi stanami. Zwolniono wówczas szlachtę od płacenia ceł na towary sprowadzane na własny użytek. Zarezerwowano urzędy kościelne tylko dla stanu szlacheckiego oraz zabroniono mieszczanom nabywania dóbr ziemskich, co równało się zniweczeniu możliwości ich awansu społecznego. Zadecydowano również o wprowadzeniu zakazu opuszczania ziemi przez chłopów, bez zezwolenia pana. Niemożliwym stało się stawanie chłopów przed sądem bez obecności szlachcica, co uniemożliwiało wyegzekwowanie od szlachty odpowiedzialności karnej za wyrządzone chłopom krzywdy.

Ustawy nieszawska i piortkowska, wpłynęły na zachwianie równowagi między stanami. W miejsce dotychczasowej monarchii stanowej pojawiło się państwo zdominowane przez szlachtę, która decydowała dosłownie o wszystkim, co działo się w państwie polsko-litewskim. Zdominowawszy chłopów i mieszczan, szlachta coraz wyraźniej zdobywała przewagę ekonomiczną nad tymi grupami społeczeństwa. Ukoronowaniem nieprzepartych ambicji szlachty stała się konstytucja Nihil novi

, wydana w 1505 roku. Odtąd król nie mógł wydawać żadnego prawa bez zyskania zgody sejmu, co ostatecznie uprawomocniło dominację szlachty w monarchii Jagiellonów. W ten sposób narodziła się demokracja szlachecka, w której król sprawował władzę przy pomocy, i tylko za zgodą szlachty.

Bibliografia:

• Davies N., Boże igrzysko. Historia Polski, t. I, przekł. E. Tabakowska, Kraków 1992.
• Dowiat J., Polska - państwem średniowiecznej Europy, Warszawa 1968
• Encyklopedia historyczna świata, t. IV, średniowiecze, praca zbiorowa, Kraków 2000.
• Handelsman M., Średniowiecze polskie i powszechne. Wybór pism, Warszawa 1966.
• Kłoczowski J., Młodsza Europa, Warszawa 1998.
• Wyrozumski J., Historia Polski do roku 1505, Warszawa 1983.
• Zientara B., Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 1995.

Przeczytaj również...

Wyraź swoje zdanie :

Komentujesz jako użytkownik niezarejestrowany - gość. Z tego powodu, zanim komentarz pojawi się na stronie będzie musiał zostać zaakceptowany przez naszą redakcję. Aby Twój komentarz został od razu opublikowany na naszych łamach zachęcamy do darmowej rejestracji!

Nick* :

Email* :

Dodaj komentarz