Neolit i postglacjalne adaptacje

2013-10-09 | Autor: Szymon Modzelewski

U schyłku plejstocenu i w początkach holocenu (tj. w schyłkowym okresie paleolitu, ok. 12-10 tys. lat p.n.e.) człowiek rozumny o współczesnej anatomii (Homo sapiens) stanowił gatunek nieliczny, liczący tylko około miliona osobników, o małej gęstości zaludnienia, żyjący w niewielkich gromadach koczujących na rozległych obszarach świata. Gromady te trudniły się łowiectwem, zbieractwem i rybołówstwem i żyły w ustroju pierwotnej grupy łowiecko-zbierackiej. Ich wyposażenie materialne ograniczało się do niezbędnego osprzętu myśliwskiego, ubrań, ozdób i przenośnych przedmiotów kultu. Wyżywienie było niejednokrotnie niewystarczające, często okresy względnej obfitości przedzielone były czasami głodu i niedostatku. Do wykarmienia niewielkiej grupy ludzi potrzebny był bardzo duży obszar. Średni okres życia człowieka wynosił 25 lat, duża była śmiertelność niemowląt, a częste wypadki i choroby skracały i tak już krótkie życie. Jednak wskutek doniosłych zmian klimatycznych ta sytuacja rychło uległa zmianie. Diametralnie przekształcił się sposób gospodarowania, struktura i kultura społeczeństw ludzkich. Pojawiło się życie osiadłe, skomplikowane systemy religijne, nowe umiejętności techniczne (garncarstwo, obróbka kamienia, stałe budownictwo, z czasem również obróbka metali) Doprowadziło to do wielkich, nieodwracalnych przekształceń w życiu naszych przodków i w efekcie zapoczątkowało rozwój cywilizacji, wyrafinowanych technologii i nauki.

Tundra grenlandzka (zdjęcie współczesne).

Pod koniec plejstocenu i na początku holocenu zaszły ważne zmiany w środowisku Ziemi. Zakończyła się epoka lodowcowa- lądolody wytopiły się, skutkiem czego strefy roślinne uległy przesunięciu ku północy. Dotychczasowa tundra (np. w Europie) porosła lasami, zniknęły pustynie lodowe. Klimat stał się wilgotniejszy i zwiększyła się ilość jezior. Sahara stanowiła w tym okresie obszar pokryty sawanną parkową. Na obszarze Bliskiego Wschodu żyły podówczas społeczności trudniące się łowiectwem i zbieractwem dzikich zbóż, które rosły bujnie na przedgórzu tego obszaru. Ludność ta, zaliczana do kultury kebaryjskiej (18 tys.-11 tys. p.n.e.) zamieszkiwała głównie jaskinie bądź kamienne szałasy. Używała do zbioru zbóż sierpów z krzemiennymi ostrzami, a do ich rozdrabniania kamiennych rozcieraczy. Polowali również na dzikie zwierzęta. Opanowali techniki rozdrabniania, mieszania z wodą i prażenia ziaren zbóż. Ich użytkowanie było wstępem do uprawy. Kultura natufijska (11000-9000 p.n.e.) rozwijała się na obszarze Palestyny i Syrii, jej ludność intensywnie zbierała dzikie zboża i je spożywała o czym świadczą znaleziska żaren, jam zasobowych, wkładek sierpowych i spalonych ziaren zboża. Poczęto chronić zasoby żywności, m.in. dzikie zboża i dzikie owce lub kozy, które były obiektem polowań. Udomowiono już w tym czasie psa. Obozowiska półstałe złożone z prostych okrągłych chat z kamieni, gliny i drewna zakładano w pobliżu skupisk dzikich zbóż. Ludzi grzebano w pozycji skurczonej pod podłogami chat. W tym właśnie okresie powstało rolnictwo i osiadły tryb życia. Powstanie rolnictwa najlepiej wyjaśnia tzw. teoria klasyczna, sformułowana przez dwóch uczonych amerykańskich- Lewisa Binforda i Kenta Flannery´ego. Wymaga ona w tym miejscu omówienia. Wedle tej teorii ludzie u początku holocenu poczęli się osiedlać w różnych dogodnych okolicach świata, zmniejszając swoją mobilność. Zaczęli w sposób wyspecjalizowany wykorzystywać zasoby środowiska przyrodniczego, m.in. dzikie zboża i zwierzęta, które w przyszłości okazały się zdatne do udomowienia. Osiadły tryb życia i obfitość zasobów spowodowały wzrost liczby ludności. Większa liczba ludzi wymagała rzecz jasna większej ilości pokarmu, a jego ilość w środowisku była ograniczona, rychło więc liczba ludności przekroczyła możliwości ekosystemu, który nie mógł już dostarczyć wystarczającej ilości żywności. Części ludności zajrzało w oczy widmo głodu, zmuszona więc była do emigracji na tereny peryferyjne, gdzie dzikie zboża nie występowały, bądź występowały w ilości niewystarczającej. Zaczęli więc wysiewać nasiona dzikich zbóż i podjęli pierwsze próby trzymania i rozmnażania w niewoli dzikich owiec i kóz. Dzikie zboża mają łamliwą szypułkę przy nasionach i twarde łuski. Utrudniało to zbiór i obróbkę, a ziarno było małe. Wybierano więc i selekcjonowano mutanty o twardej szypułce i miękkiej łusce oraz o dużej liczbie większych nasion. W ten sposób powstały współczesne odmiany zbóż: pszenica zwyczajna, orkisz, jęczmień zwyczajny, pszenica karłowata. Ze stad zwierzęcych wybierano sztuki łagodne, uległe i o zwiększonej masie mięsa. Udomowiono na Bliskim Wschodzie kozę (z dzikiej kozy bezoarowej), owcę (z muflon azjatyckiego), świnię (z dzika), krowę (z tura), kota i osła. Życie osiadłe ustabilizowało się, choć nadal podejmowano wędrówki, gdyż gospodarka kopieniaczo-wypaleniskowa, którą prowadziły wczesne ludy rolnicze wymagała okresowego przenoszenia się z miejsca na miejsce z powodu szybkiego wyjaławiania ziemi. Społeczności rolnicze Azji Południowo-Zachodniej rozwijały się nadal w tzw. okresie neolitu preceramicznego (8500 p.n.e.-6300 p.n.e.), kiedy to powstawały pierwsze rolnicze wioski. Wtedy to uprawa zbóż stała się podstawowym środkiem utrzymania. Budowano w tym okresie okrągłe chaty z cegły mułowej- nowego materiału budowlanego powstałego z gliny zmieszanej z sieczką.

Wykopaliska na Tell es-Sultan w Jerychu.

Powstała około 8500 lat p.n.e. osada w Jerychu, będąca pierwszym większym stałym osiedlem w dziejach ludzkości, była otoczona murem z wieżą. Jej mieszkańcy trudnili się uprawą zbóż i roślin strączkowych oraz łowiectwem. Mieszkali w okrągłych chatach z mułowej cegły. Handlowali też solą i bitumem. Żywo zajmował ich kult zmarłych, których wymodelowane z gliny czaszki trzymano w domach. W innych regionach Bliskiego Wschodu, m.in. w Mezopotamii i Syrii istniały podobne osady (Tell Mureybet, Abu Hureyra, Tell Asuad, Buqras). Ich mieszkańcy rozwinęli budownictwo (co znalazło wyraz w ujednoliceniu materiału budowlanego, tworzeniu rozbudowanych domów ze spiżarniami i magazynami i rozwoju technik budowlanych), kult religijny (pochówki pod podłogami domostw, figurki i płaskorzeźby). Mieszkańcy tych terenów wierzyli, że przodkowie mają wielki wpływ na ich życie iż tego powodu składali im ofiary. W neolicie rozwinął się na Wschodzie dalekosiężny handel pomiędzy osiadłymi społecznościami. Wymieniano sól, bitum, obsydian, zboża i udomowione rośliny. Ulepszono narzędzia kamienne i krzemienne, które dostosowano do potrzeb uprawy roli. Zaczęto też robić pierwsze próby z kuciem miedzi na zimno, zwłaszcza na obszarach anatolijskich. Z osady Cayonu Tepesi sprzed 7000 tys. lat p.n.e. znane są miedziane ozdoby. Produkowano białą zaprawę wapienną, która miała zastosowanie w budownictwie i w produkcji pierwszej, topornej jeszcze ceramiki. Ceramikę zaczęto wytwarzać pierwszy raz około 6300 lat p.n.e. w Mezopotamii i Anatolii. Odtąd stała się ona środkiem wyżycia artystycznego, co znalazło odzwierciedlenie w malowidłach na jej powierzchni, które są charakterystyczne dla poszczególnych kultur- odtąd dla każdej z nich można wydzielić odrębny styl zdobniczy. Wraz z początkiem neolitu ceramicznego około 6300 lat p.n.e. społeczeństwa rolnicze Bliskiego Wschodu weszły w epokę burzliwego rozwoju kultury i technologii, który doprowadził do wyłonienia się wysokich cywilizacji.

Mapa rzeki Jangcy.

Tymczasem także na innych terenach Świata doszło do niezależnego pojawienia się gospodarki opartej na rolnictwie. Drugim wielkim obszarem, na którym ludzie podjęli trud uprawy roli i hodowli zwierząt były doliny rzek chińskich- Huang-Ho i Jangcy. Tam to, między 10 a 8 tys. lat p.n.e. nastąpiło wiele faz ocieplania i ochładzania klimatu. Żyły tam wówczas małe społeczności myśliwych i zbieraczy, koczujące na obszarze zalewowym Jangcy. Zaczęły się one stopniowo osiedlać, porzucając koczownictwo i korzystając z zasobów żywnościowych rosnących tu dzikich zbóż (ryżu i prosa). Powstały pierwsze wioski i cmentarze zbieraczy, którzy używali naczyń ceramicznych i kamiennych rozcieraczy. Ok. 7500-6500 lat p.n.e. ludzie ci zaczęli uprawiać i gromadzić ryż, broniąc go przed szkodnikami i chwastami. To plenniejsze od pszenicy zboże pozwoliło w krótkim czasie zwiększyć populację. Powstały rozległe osady, takie jak Hemudu i Pengtoushan. Ich mieszkańcy uprawiali ryż za pomocą kościanych motyk, trudnili się także łowiectwem. Mieszkali w dużych, drewnianych domach. Rolnictwo rozprzestrzeniało się, gdyż kopieniaczo-wypaleniskowy sposób uprawy zakładał wędrówki niewielkich grup ludzkich w poszukiwaniu żyznej ziemi i wypalenia lasów pod uprawy. Już około 500 lat p.n.e. rolnicy dotarli do południowych Chin i do terenów nad Huang-Ho, a w III tys. p.n.e. do delty Czerwonej Rzeki i do Wietnamu oraz Delty Gangesu. Mówili oni prawdopodobnie językami austroazjatyckimi, które wraz z nimi rozprzestrzeniły się w Azji Południowo-Wschodniej. Konsekwencją zaprowadzenia rolniczej gospodarki na terenie dzisiejszych Chin było powstanie na tych terenach cywilizacji w II tys. p.n.e.

Andy – zrzut ekranu programu NASA World Wind.

Do powstania rolnictwa doszło także na drugiej półkuli- na terenie kontynentu amerykańskiego. Niektóre ludy tam żyjące również przeszły do osiadłego trybu życia i uprawy roli. Żyjące w Nowym Świecie społeczności długo zapoznawały się ze swoim środowiskiem, nim znalazły rośliny nadające się do udomowienia. W Ameryce Południowej próby udomowienia dyni podejmowano już 10 tys. lat p.n.e. Ok. 5000 lat temu w dolinie Tehucan w Meksyku doszło do udomowienia kukurydzy, fasoli i papryki. Kukurydza była początkowo trawą rodzącą małe nasiona. Indianie selekcjonując pożądane mutanty przekształcili ja w plenne zboże dostarczające dużej ilości ziarna. Zwiększenie zapasów żywności spowodowało wzrost populacji i przejście do osiadłego trybu życia. Społeczności żyjące w rejonie Andów poczęły uprawiać maniok, bawełnę i kukurydzę około 5000 lat p.n.e., a tysiąc lat później fasolę. Udomowiono też lamę i alpakę. Dietę swą uzupełniały rybołówstwem, zbieraniem małży i łowiectwem. Około 4000 lat p.n.e. udoskonalenie technik połowu ryb przyczyniło się do wzrostu zasobów pokarmowych i liczby ludności. Mieszkańcy wybrzeża Peru przeszli na osiadły tryb życia, zaczęli też uprawiać tutejszą roślinę bulwiastą- ziemniaka- można go było łatwo magazynować, miał tez spore wartości odżywcze. Z czasem uprawa kukurydzy, dyni i fasoli przeniknęła z Mezoameryki do Ameryki Północnej. Tam rozwinęły się duże osady typu pueblo, których mieszkańcy prowadzili rolnictwo irygacyjne. Rolnicy Ameryki Północnej udomowili bez czarny i tytoń, które to rośliny stały się częścią życia Indian. Natomiast w Ameryce Środkowej i w regionie andyjskim miało dojść do powstania wysokich cywilizacji w II tys. p.n.e.

Splot czynników: wzrostu populacji, zmian klimatu, innowacyjności naszych przodków spowodował wykształcenie się pierwszych rolniczych społeczeństw na czterech głównych obszarach świata: W Azji Południowo-Zachodniej, w dorzeczu Huang-Ho i Jangcy, w Dolinie Tehucan w Ameryce Środkowej i w Andach. Ludzie udomowili i przekształcili znaczną liczbę gatunków roślin i zwierząt, przystosowując je do swych potrzeb. Powstały pierwsze wioski rolnicze, a zaludnienie Ziemi znacząco wzrosło. Duża część ludzkości przestała wędrować i przyjęła osiadły tryb życia, choć ci pierwsi rolnicy uprawiali półkoczowniczą gospodarkę rolnicza typu kopieniaczo-wypaleniskowego. Wcześni rolnicy żyli w ustroju społeczeństwa segmentarnego, plemiennego. W tym systemie społecznym nie było stratyfikacji, ale pojawiło się formalne, bardzo słabe jeszcze przywództwo. Ziemia należała do całej uprawiającej ją i broniącej społeczności. Obowiązki religijne pełniła starszyzna lub wyznaczeni kapłani, sprawujący czynności kultowe. Rozwinął się kult płodności i ziemi, zdarzało się składanie ofiar z ludzi. Czczono również przodków, rzeczywistych lub wyimaginowanych. Pojawiły się święta związane z cyklem pór roku i prac żniwnych.

EKSPANSJA KULTURY NEOLITYCZNEJ

Mapa ukazująca rozłożenie niektórych neolitycznych zbiorowości w Europie około roku 3500 p.n.e.

Wkrótce po powstaniu gospodarki rolniczej jej zasięg począł się poszerzać za sprawą migracji wczesnych społeczności neolitycznych i z powodu przyswajania sobie umiejętności uprawy roli i hodowli zwierząt przez ludy stojące na niższym stopniu rozwoju, trwające dotąd w gospodarce zbieracko-łowieckiej (w Europie zwiemy je ludami mezolitycznymi). Już około 7000 lat p.n.e. rozpoczęła się migracja ludów rolniczych z Anatolii do Europy poprzez obszar egejski. Osadnicy opanowali najpierw żyzne równiny Tesalii, budując osady takie jak Dimini, Sesklo, Achilleion. Ich ceglane domy z piecami były bardzo podobne do budynków z Azji Mniejszej, tak jak i reszta kultury materialnej. Z czasem rolnicy zasiedlili całą Grecję i Macedonię, tworząc solidne, ufortyfikowane osady. Rozwinęli umiejętności wyrobu glinianych figurek i malowanej ceramiki. W VI tys. p.n.e. powstały pierwsze rodzime kultury neolityczne Europy. Bałkańska kultura Starczewo-Koros-Kremikowici, której ludność budowała osady na terasach rzek, budynki kultowe i praktykowała swą skomplikowaną religię. W kulturze lendzielskiej z terenu Czech, Słowacji i Moraw budowano już ufortyfikowane osady , rozwinięto też górnictwo krzemienia i radiolarytu , które służyły do wyrobu narzędzi . Gospodarka i kultura tych ludów była przystosowaniem stylu życia charakterystycznego dla rolniczej Anatolii , do warunków środowiskowych Europy . Już około 5000 lat p.n.e.
ludność neolityczna migrując na północ i zachód Europy rozszerzyła zasięg rolnictwa , wchłaniając lub wypierając część społeczności zbieracko-łowieckich. Osadnicy kultury ceramiki wstęgowej rytej ( nazwa od ornamentu wstęgowego na naczyniach tej kultury ) wędrowali prawdopodobnie drogą wodną , na łodziach szlakiem rzek europejskich na północ osiedlając się na żyznych glebach lessowych , najbardziej odpowiednich dla rozwoju rolnictwa . Budowali spore osady złożone z długich domów z drewna i gliny , w których mieszkały poszczególne wielkie rodziny . W gospodarce stosowali płodozmian i odłogowanie pól . W efekcie migracji społeczności związanych z kulturą ceramiki wstęgowej rytej , zasiedlona została przez rolników spora połać Europy , od wschodniej Polski i Ukrainy po Belgię i brzegi Sekwany i od Węgier po północne Niemcy . Inaczej rozprzestrzenianie się kultury neolitycznej przebiega bo w tym czasie w zachodniej Europie (również od początku V tys. p.n.e.). Tam pierwsi rolnicy dotarli drogą morską , wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego . Używali oni charakterystycznej ceramiki z ornamentem w postaci odciskanych muszli . Na początku zasiedlali półstałe osady , a nawet jaskinie , swoją gospodarkę rolniczą często wspomagali łowiectwem i zbieraniem małży . W ich religii i strukturze społecznej dokonywały się istotne zmiany , o czym świadczą początki budowy megalitów i liczne malowidła naskalne związane z tą kulturą. Intensywne były też kontakty pierwszych zachodnioeuropejskich rolników ze społecznościami mezolitycznymi . Lud kultury impresso-kardium ( tak nazywamy opisywaną w tym miejscu kulturę archeologiczną ) rozprzestrzenił się od Wybrzeża Dalmatyńskiego , poprzez Półwysep Apeniński i południową Francję, aż po atlantyckie wybrzeże Hiszpanii i Portugalii . Około 4000 lat p.n.e. umiejętność uprawy roli opanowali zbieracze małży kultury Ertebolle z Danii i społeczności alpejskie . W tym samym mniej więcej okresie ludność neolityczna przeniknęła do Skandynawii i na Wyspy Brytyjskie przynosząc ze sobą osiadły styl życia i umiejętność uprawy roli . W Europie około 4500-3500 lat p.n.e. powstały nowe kultury rolnicze , o bardziej zaawansowanym budownictwie i wytwórczości rzemieślniczej . Zaczęto wykorzystywać na wielką skalę surowiec krzemienny (zwłaszcza kultura pucharów lejkowatych i kultura amfor kulistych obie z Europy Środkowej ) . W Alpach poczęto budować obronne osady palowe nad jeziorami , w całej Europie na szeroką skalę ludzie poczęli otaczać swe osiedla fortyfikacjami , prawdopodobnie z powodu wzrostu ludności z czym wiązał się wzrost konfliktów między grupami . Wzrosła rola wymiany handlowej pomiędzy odległymi terenami . Powstały pierwsze szlaki handlowe i drogi
(m.in. w Anglii- szlak Sweet Track) . Rozwijało się też wewnętrzne życie europejskich społeczeństw - znaleziska z Anglii i Polski świadczą o urządzaniu wystawnych uczt dla całych społeczności i wyszukanych obrzędach religijnych . Niedługo Europa miała wkroczyć w epokę miedzi.

Nie tylko w Europie kultura neolityczna rozszerzała swój zasięg . Także na innych obszarach świata odbywał się żywiołowy ruch ludów rolniczych w poszukiwaniu ziem uprawnych , ruch mający wielkie znaczenie w dziejach ludzkości - rozszerzył on bowiem zasięg gospodarki wytwórczej , co było niewątpliwym postępem , gdyż pozwoliło wielu ludziom tamtych czasów polepszyć warunki życia . W Azji Wschodniej około 3000 lat p.n.e. ludy neolityczne migrowały z dorzecza Jangcy na północ i na południe - w kierunku Wietnamu i Zatoki Syjamskiej . Ludy te , mówiące językami austroazjatyckimi napotkały tam społeczności myśliwych , zbieraczy i rybaków , które prędko przejęły neolityczny styl życia . Istniejąca około 2000 lat p.n.e. osada Khok Phanom Di w Tajlandii zamieszkiwała bogata społeczność rolników i rybaków mieszkająca w drewnianych chatach i używająca narzędzi z krzemienia i muszli . W Chinach w III tys. p.n.e. rozwinęły się zaawansowane społeczeństwa wodzowskie należące do kultur Jangszao i Lungszan. Zamieszkiwały one osady ufortyfikowane z drewniano-glinianymi domami , wytwarzały ceramikę i tkaniny .

Z Bliskiego Wschodu rolnictwo przeniknęło przez Iran do Azji Centralnej , gdzie około 6000 lat p.n.e. wykształciły się kultury Dżejtun i Anau . Ludność tych kultur zamieszkiwała spore osady złożone z ceglanych domów , budowała też centra ceremonialne i kultowe . Z Azji Środkowej ludność neolityczna dotarła do Indii , gdzie zapoczątkowała rozwój tamtejszych kultur rolniczych , z początku bez ceramiki i z lepiankami z cegły mułowej . Taka architektura znana jest z osady Mehrgarh w Pakistanie sprzed 6000 lat p.n.e. W osiedlu tym budowano rozległe spichlerze , dokonano też udomowiania kilku gatunków zwierząt . Z czasem na subkontynencie indyjskim powstały małe , pastersko-rolnicze osady rozprzestrzenione po całym obszarze dzisiejszych Indii .

Na obszarze Nowego Świata w tzw. okresie preklasycznym 7000 p.n.e.- 1500 p.n.e. obszar osadnictwa rolniczego uległ znacznemu rozszerzeniu . Rolnicze społeczności zasiedliły Meksyk i duża cześć Ameryki Północnej . Nastąpiła stabilizacja osadnictwa i początki społeczeństwa wodzowskiego . W Meksyku poczęto budować wielkie kopce kultowe . W obszarze Andów rozwijała się około 4500 lat p.n.e. kultura Valdivia, której ludy dokonały wielkiego postępu w kulturze i technologii - wprowadziły irygację i zintensyfikowały rolnictwo , budowały centra kultowe z ceremonialnymi platformami .

Wraz z ekspansją neolitycznej kultury na wielkich obszarach Ziemi następował rozwój rolnictwa , zmieniało się też społeczne życie ówczesnych ludzi . Dotąd udomowione zwierzęta trzymano głównie dla mięsa . Jednym z powodów mógł być brak tolerancji na zawartą w mleku laktozę u większości populacji ludzkich . Jednak już około 5000 lat p.n.e. prehistoryczne społeczności Europy zaczęły przetwarzać mleko na różne produkty pochodne - śmietanę , sery , twaróg - co ułatwiało ludziom przyswajanie sobie mleka . Zaczęto wytwarzać specjalne naczynia do produkcji różnych przetworów z mleka krów , kóz i owiec . Zwierzęta zostały też około 4000 lat p.n.e. wykorzystane do prac polowych - ciągnięcia radeł i zwózki plonów z pól . Wczesne sochy pozwalające spulchnić ziemię pojawiły się w tym okresie w Europie i w Azji Zachodniej . Użycie pługa pozwoliło zwiększyć obszar uprawianej ziemi , a w konsekwencji powiększyć plony . Rolnictwo z półkoczowniczego kopieniaczo-wypaleniskowego przeszło na wyższy etap rozwoju - intensywnego rolnictwa osiadłego . Odtąd nasi przodkowie przestali wędrować w poszukiwaniu żyznej ziemi , a zaczęli bardziej intensywnie wykorzystywać swą ziemi , stosując orkę i nawożenie nawozem pochodzenia zwierzęcego . Już około 4000 lat p.n.e. w Europie ( Bronicice ) i w Zachodniej Azji ( Tell Halaf) zaczęto stosować prymitywne drewniane wózki z pełnymi kołami zaprzężone w woły . Wykorzystywano je do zwożenia zbiorów z pól , a z czasem także w handlu do przewożenia towarów . W rozwiniętym neolicie udoskonalano tkactwo , wykonując najpierw tkaniny z włókien roślinnych ( lnu ) , a od około 3000 lat p.n.e. coraz powszechniej z wełny . Z powodu tych przemian w rolnictwie i w technologii zwierzęta zyskały wartość jako dobro materialne samo w sobie i środek wymiany . Stały się miernikiem bogactwa i statusu społecznego . Wielu ludzi zaczęło gromadzić majątek w postaci bydła powiększając dystans w stosunku do innych członków społeczności . Przyczyniło się to do powstania pierwszych społeczności wodzowskich . Z powodu narastających konfliktów wyodrębniła się klasa wojowników , a kontrolę nad wieloma grupami przejęli naczelnicy dysponujący drużyną zbrojnych . Naczelnicy mieli możliwość przymuszać innych , być oddawali im cześć plonów i pracowali dla nich . Pełnili też ważne funkcje religijne , wydawali uczty i rozdawali podarki , by zjednać sobie pobratymców i powiększyć swój prestiż . Powstały pierwsze ośrodki kultowe , nad którymi kontrolę mieli wodzowie i zależni od nich kapłani . Składano ofiary z ludzi , praktykowano niekiedy też rytualny kanibalizm . Obchodzono wiele świąt związanych z cyklem rolniczym i rocznymi zjawiskami astronomicznymi . Powstało zróżnicowanie społeczne oparte na kryterium pokrewieństwa z wodzem . Część ludności porzuciła zajęcia rolnicze i zajęła się wytwórczością rzemieślniczą i wymianą dalekosiężną . Pojawiła się specjalizacja rzemieślnicza , zwłaszcza w takich dziedzinach jak górnictwo i obróbka krzemienia , wyrób ubrań , bursztyniarstwo . Obiektem wymiany dalekosiężnej stały się różnorodne surowce ( krzemień pasiasty, bursztyn, kamień, radiolaryt) i przedmioty (siekiery, ozdoby, muszle). Liczba ludności świata znacznie się zwiększyła , a zasięg gospodarki rolniczej rozszerzył.

Przyrządy kuchenne odkryte w neolitycznej wiosce.

Dla okresu neolitycznego w Europie ( i w innych regionach świata - w Azji , Afryce , Oceanii , sporadycznie w Ameryce Południowej ) charakterystyczne są ogromnych rozmiarów budowle z nieociosanego kamienia - megality . Ich pochodzenie było od dawna przedmiotem legend ludności , która zamieszkuje na terenach , gdzie owe budowle występują . Jednak ich systematyczne badania prowadzone SA dopiero od XVII wieku . Nauka osiągnęła wielkie postępy w badaniu przyczyn i technik wznoszenia , obrzędów związanych z tymi budowlami . Odrzucone zostały fantastyczne hipotezy ( megality jako dzieło Rzymian , druidów , nieznanej rasy budowniczych itp.). Nie ostała się też teza , iż megality są świadectwem działalności kupców i misjonarzy z wybrzeży Morza Śródziemnego , którzy przynieśli do północnej Europy ideę ich wznoszenia . Obecnie możemy prześledzić proces ich powstawania i jego przyczyny . Najlepiej zbadane są budowle megalityczne w Europie . Archeolodzy wyróżniają kilka rodzajów konstrukcji megalitycznych :
1. groby korytarzowe - zbudowane z prostopadłościennych surowych bloków kamiennych , składające się z komory grobowej poprzedzonej korytarzem , ze sklepieniem z kamiennej płyty lub kilku płyt , pokryte ziemnym nasypem ; jest to najstarszy rodzaj grobów megalitycznych ,
2. groby wielokomorowe - tzw. alees couvertes z korytarzem od którego odchodzą boczne komory ,
3. dolmeny - kilka pionowych kamiennych bloków nakrytych poziomą płytą , cała konstrukcja takiego grobowca zasypywana była ziemią ,
4. hipogea- wielkie grobowce-świątynie z płyt kamiennych , ze skomplikowanym układem korytarzy i sal ,
5. menhiry- pojedyncze pionowe kamienie , wolno stojące ,
6. aleje menhirów- menhiry ustawione w długie , czasem wielokilometrowe rzędy
7. kromlechy- kręgi kamienne , z pionowych głazów , czasem z poziomym kamieniem położonym na 2 głazach .

Trzy pierwsze typy konstrukcji były grobowcami , często przez setki lat użytkowanymi przez lokalne społeczności rolnicze . Zmarłych składano w nich przez długi okres czasu . Z czasem zebrane szczątki kostne usuwano z grobowca , aby zrobić miejsce dla następnych zmarłych . Często składane ciała rozczłonkowywano czy wręcz ćwiartowano . Ściany grobowców były zdobione motywami krzyży , spiral i toporów rzeźbionych na ścianach . Zapis archeologiczny związany z megalitami wskazuje na bardzo rozbudowane koncepcje religijne i obrzędy związane ze śmiercią , życiem pozagrobowym i kultem przodków . Megality były nie tylko grobowcami , ale także prawdopodobnie znacznikami terenu , mającymi potwierdza prawo jakiejś społeczności do ziemi - posiadanie grobowca wraz ze szczątkami przodków żyjących na danym terenie miało być potwierdzeniem praw ich potomków do tego terenu . Z tego powodu groby musiały być widoczne i mieć ogromne rozmiary . Megality budowane w Europie są starsze od egipskich piramid z okresu Starego Państwa (ok. 2400 p.n.e.). Najstarsze budowano w Bretanii , ok. 5800 lat p.n.e., nieco młodsze , bo pochodzące z okresu 4000-3000 lat p.n.e. są konstrukcje duńskie i północnoniemieckie . Jeszcze młodsze od nich , bo pochodzące z I V/III tys. p.n.e. są megality Wysp Brytyjskich i Półwyspu Iberyjskiego . Zwyczaj budowania megalitów przetrwał do II tys. p.n.e. , a w niektórych przypadkach nawet do epoki żelaza (I tys. p.n.e.) . Kręgi kamienne i hipogea służyły społecznościom neolitu jako świątynie , często związane ze zjawiskami astronomicznymi i kultem ciał niebieskich . Najsłynniejsze z tych neolitycznych świątyń jest sanktuarium kultu Słońca Stonehenge w południowej Anglii . Kromlech ten był budowany w kilku etapach - od neolitu do wczesnej epoki brązu . Wyróżnia się kilka faz budowy Stonehenge:
1. faza I (Stonehenge I) - datowana na lata 3100- 2300 p.n.e.; w której powstały pierwsze założenia sanktuarium , powstał wtedy pierwotny okrągły wał otoczony rowem , z wejściem w północno-wschodniej części , naprzeciw tego wejścia ustawiono pojedynczy pionowy kamień , a w obrębie okręgu wewnętrznego 4 pionowe głazy (tzw. station stones) oraz krąg drewnianych słupów , na zewnątrz okręgu wykopano 56 tzw. jam Aubrey´a , które zawierały na wpół spalone szczątki ludzkie , co mogło się wiązać z obrzędem ofiar z ludzi ,
2. faza II (Stonehenge II) - ok. . 2300-2000 p.n.e. , w środku znanego z poprzedniej fazy świętego okręgu ustawiono niedokończony podwójny krąg kamienny z dolerytowych pionowych głazów , a w centrum okręgu wielki blok miki , powstała też aleja prowadząca do sanktuarium ,
3. faza III ( Stonehenge III) - ok. 2000-1550 p.n.e. - okres ten przypada już w większej części na epokę brązu , w środku okręgu ustawiono 5 trylitów sarsenowych ( konstrukcji z 3 bloków kamiennych ) w podkowę , a wokół nich krąg kamienny z nadprożami , krąg ten otoczono 2 rzędami rowów , w głównym wejściu do kompleksu ustawiono 2 duże kamienie .

Około 1400 roku p.n.e. świątynia Stonehenge została opuszczona i ulegała stopniowej dewastacji . Kwestia budowy tego monumentu była przedmiotem wieloletnich dociekań archeologów . Badania naukowe i eksperymenty pozwoliły ją w zadowalający sposób wyjaśnić . Szczególnie pomocne były archeologiczne eksperymenty profesora R.J.C. Atkinsona z lat 50-tych ubiegłego wieku . Wykazały one , ze grupa składająca się z czternastu mężczyzn może z powodzeniem przeciągnąć za pomocą drewnianych okrągłych belek blok kamienny o wadze 1,5 tony , a 180 ludzi jest w stanie ustawić pionowo głaz ważący 180 ton. Kamienie przeciągano po ziemi za pomocą włóka bądź wielu sznurów i belek drewnianych o przekroju okrągłym rozłożonych na trasie transportu . Dużą cześć trasy bloki skalne były transportowane drogą wodną za pomocą drewnianych tratw. Bloki obrabiano kamiennymi i krzemiennymi siekierami i młotami , a także narzędziami rogowymi, co nie stanowiło trudności dla wprawnych kamieniarzy. Ziemię na wały wydobywano za pomocą kościanych i rogowych motyk i kopaczek, przenoszono ją w koszach wiklinowych. Budowa sanktuarium musiała być dziełem zorganizowanych zespołów budowniczych , pracujących pod nadzorem doświadczonych specjalistów, będących czymś w rodzaju inżynierów swoich czasów. Zapewne ludzie przejęci ideami religijnymi związanymi z takimi świątyniami ( kult Słońca , Księżyca , związek zjawisk astronomicznych z pracami rolniczymi) i kierowani przez mających duży autorytet wodzów i kapłanów ochoczo zaangażowali się w to przedsięwzięcie . Pomiary czynione przez archeologów i astronomów na terenie sanktuarium dowodzą , że położenie poszczególnych elementów konstrukcji ma związek z położeniem Słońca na niebie i takimi momentami w roku , jak przesilenie zimowe i letnie, a także równonoc wiosenna i jesienna. Chwile te były ważne dla pierwotnych ludów rolniczych ze względu na ich związek z fazami wegetacji roślin i terminem prac polowych . Religia związana z megalitami stała się prawdopodobnie pierwszym rozległym ruchem religijnym w historii ludzkości, który wywarł ogromny wpływ na życie i myślenie ludzi.

Skara Brae, Szkocja, Dowód na to, iż ludzie neolitu umeblowywali swoje domostwa. Na zdjęciu półki neolityczne.

W epoce neolitu zapoczątkowany został rozwój górnictwa, co miało znaczący wpływ nie tylko na technologię, ale i na koleje losu społeczeństw. Kopalnictwo krzemienia było bowiem pierwszą w dziejach operacją techniczną na tak wielka skalę, nastawioną na cel czysto utylitarny, tj. na pozyskanie surowca do wyrobu narzędzi i broni. Ślady tej działalności są znane zwłaszcza z prehistorycznej Europy. Mieszkańcy Starego Kontynentu z okresu neolitu rozwinęli intensywną działalność górniczą, której śladem są wielkie kopalnie krzemienia- Krzemionki Opatowskie w Polsce, Spiennes w Belgii, Rijckholt w Holandii, Grimes Graves w Anglii, Grand Pressigny we Francji, Hov w Danii i inne. Na szczególną uwagę zasługują kopalnie krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich koło Ostrowca Świętokrzyskiego w Polsce. Zostały one odkryte przez geologa Jana Samsonowicza w 1922 roku. Pole górnicze tej kopalni obejmuje 78 tys. m?. Szukający tu surowca krzemiennego ludzie neolitu musieli już dość wcześnie zauważyć jego ogromną koncentrację w tym rejonie. Początkowo eksploatowali cenną skałę kopiąc płytkie jamy w gruncie i wydobywając krzemień z gleby. Szybko jednak zauważyli, że surowiec z powierzchni jest ogólnie rzecz biorąc złej jakości. Zaczęli więc kopać głębiej, tworząc pionowe szyby z odchodzącymi od nich niszami. Docierali w ten sposób do surowca znajdującego się w skale wapiennej. Był to już krzemień lepszej jakości. Forma niszy nieuchronnie ewoluowała w skomplikowany szyb filarowo-komorowy, będący rozbudowanym wyrobiskiem z szybem, komorami, korytarzami i systemem wentylacji. Na głębokości 7 m znajdował się najlepszy surowiec krzemienny, który wydobywano na powierzchnię. Eksploatacja kopalni wymagała dużych umiejętności, organizacji i odpowiednich narzędzi. Górnicy posługiwali się kilofami kamiennymi, krzemiennymi, dłutami rogowymi, młotami z kamienia i innymi narzędziami rogowymi i drewnianymi. Oświetlenie stanowiło drewniane łuczywo. Urobek wydobywano za pomocą koszy i worków skórzanych na powierzchnię. Praca miała charakter zorganizowany, kilkuosobowe zespoły eksploatowały każdy szyb, który był przykryty wiatą, pod którą pracowali ludzie odpowiedzialni za wyciąganie surowca na powierzchnię i jego selekcję. Po wydobyciu dokonywano selekcji surowca i obrabiano w pracowniach krzemieniarskich. Kopalnia była eksploatowana przez pobliskie społeczności kultury amfor kulistych i późniejsze ludy w okresie ok. 4500-1800 p.n.e. Siekiery wykonywane z pasiastego krzemienia z Krzemionek były chodliwym towarem eksportowym, szeroko rozprzestrzenionym na terenie środkowej Europy. Stały się one pożądaną bronią i symbolem prestiżu społecznego. Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. kopalnie zostały stopniowo opuszczone, gdyż surowiec krzemienny stracił swe dawne znaczenie. Inną kopalnią neolityczną jest Rijckhot-St. Geertruid w Holandii. Kompleks ten był eksploatowany w okresie 4000-3800 p.n.e. i później. Usytuowany jest na zboczu wzniesienia, co ułatwiało naszym przodkom znalezienie złóż- z powodu erozji skały kredowej krzemień systematycznie gromadził się u podnóża. Krzemień eksploatowano tu już w paleolicie i mezolicie za pomocą prostych jam. W neolicie rozpoczęto eksploatację szybami otwartymi (posiadającymi czasem boczne wyrobiska). Z czasem górnicy prehistoryczni nastawili się na wydobywanie surowca na dużą skalę, poprzez wyrąbywanie w skale wyrobisk podziemnych. Używano to tu tych samych narzędzi, co w Krzemionkach Opatowskich.

Rozwój górnictwa krzemienia spowodował istotne przemiany w życiu człowieka prehistorycznego. Eksploatacja górnicza wymaga specjalizacji zawodowej i sprawnej organizacji pracy. Powstała więc grupa zawodowych górników i specjalistów obróbki krzemienia. Byli on pierwszymi w dziejach technologami, wyróżniali się spośród swych pobratymców wiedzą i umiejętnościami. Wraz z wprowadzeniem wozu i pierwszymi próbami metalurgicznymi powstanie klasy specjalistów-technologów było jedną z najważniejszych przemian przełomu neolitu i epoki miedzi.

Etykiety:

Neolit Prehistoria Kultury neolityczne Holocen

Podziel się!

Przeczytaj również...