Matura 13. Europa w XIV i XV wieku

2017-09-26 | Autor: Dariusz Kołodziejczyk

Wstępny opis

Temat obszerny wymagający znajomości zakresu czasowego wojny stuletniej, niewoli awiniońskiej, czarnej śmierci, wielkiej schizmy zachodniej, wojen husyckich; zgromadzeń stanowych w okresie monarchii stanowych, rozpoznawania postaci Joanny d'Arc i Jan Husa, głównych bitew, ziem podbitych przez Turków osmańskich oraz niestety licznych pojęć.

Opis wymaganych pojęć

Dżuma - czarna śmierć, jedna z największych epidemii w dziejach, zabijąjąc prawie 1/3 ludności XIV-wiecznej Europy.

Zapoznajesz się z procesem kształtowania się monarchii stanowych ¹ . (1215 r. - Wielka Karta Swobód² w Anglii). Poznajesz pierwsze zgromadzenia stanowe w Europie - ich budowę i kompetencje (np. parlament angielski podział na Izbę Lordów i Gmin) (francuskie Stany Generalne, niemiecki Reichstag). Zapamiętujesz przyczyny, przebieg i skutki wojny stuletniej ³ (1337-1435) - zwróć uwagę na znajomość dynastii - Walezjuszy i Plantagenetów, bitwy pod Crecy i Azincourt, powstania "żakerii"⁴ , wojny dwóch róż (Lancasterów i Yorków), postaci Joanny d'Arc oraz zmian w prowadzeniu wojen. W ówczesnym kryzysie kościoła katolickiego zapamiętaj na czym polegała niewola awiniońska⁵ papieży (1309-1377), schizma zachodnia⁶ (wielka schizma) (1378-1417) - poznasz postać św. Katarzyny ze Sieny⁷ (patronka Europy), kolejne sobory w Pizie, Konstancji i Bazylei⁸ oraz pogląd koncyliaryzm⁹ . Poznasz też kolejnych heretyków - np. Johna Wiklifa¹⁰ oraz pojęcie czarnej śmierci¹¹ (1347-1350). W Czechach poznasz poglądy Jana Husa¹² (spalony na stosie w Konstancji w 1415 roku); przebieg wojen husyckich¹³ (1419-1434) - pojęcia defenestracja, taboryci¹⁴ , utrakwiści¹⁵ ; bitwę pod Lipanami¹⁶ i husytów w Polsce (Spytko w Melsztyna). poznasz też początki ekspansji Turków osmańskich w Europie - zapamiętaj ich kolejne podboje w XIV i XV wieku¹⁷ , upadek Konstantynopola (1453r .)¹⁸ oraz pojęcia: Porta Ottomańska¹⁹ , sułtan²⁰ , wielki wezyr²¹ , divan²² , haracz²³ , janczarzy²⁴ .

Wymagane daty

1309-1377-niewola awiniońska papieży, w tych latach siedzibą papieży był francuski Awinion. Papieżami obwoływano uzależnionych francuskich uzależnionych od dworu Kapetyngów, później Walezjuszy.
1337-1435-wojna stuletnia Anglii i Francji, prowadzona na terenie Francji o sukcesje tronu po Karolu IV ostatnim władcą w prostej linii Kapetyngów. Prawo do tronu rościł sobie król Anglii Edward III mający również swe lenna we Francji. Sukcesy militarne Anglików obnażyły słabość nieefektywnego już rycerstwa ciężkozbrojnego Francuzów. Przełom nastąpił za sprawą Joanny d`Arc i zrywu patriotycznego Francuzów. Anglików wyparto niemal w pełni z ziem Francji. Wojna przyniosła ogromne zniszczenia gospodarcze Francji oraz konflikty wewnętrzne w Anglii.
1347-1350-czarna śmierć, epidemia dżumy w Europie przyniesionej z Azji drogami handlowymi do portów włoskich. Śmierć poniosła 1/3 populacji Europy. Polskę epidemia dotknęła w najmniejszym stopniu.
1378-1417-wielka schizma zachodnia, czas konfliktów wewnątrz kościoła na skutek ruchów reformacyjnych i braku jedności dotyczącej wyboru papieża. Dochodziło do sytuacji w której władzę papieską pełniło trzech wybrańców jednocześnie.
1415- uwięziono i spalono Jana Husa w Konstancji, czeskiego teologa, profesora Uniwersytetu w Pradze, prekursora ruchu protestanckiego
1419-1434- wojny husyckie, wojny na tle religijnym i społecznym, zakończone klęską taborytów pod Lipanami.
1331- Rouen, miejsce spalenia na stosie Joanny d'Arc, świętej kościoła katolickiego, bohaterki Francji w wojnie stuletniej z Anglią.
1453- zdobycie Konstantynopola (odtąd nazywanego Stambułem) przez Turków osmańskich. Koniec Cesarstwa Bizantyjskiego i epoki średniowiecza. Początek wielkich sukcesów i panowania Imperium Osmańskiego.

Przypisy

1. monarchia stanowa - władza ustawodawcza sprawowana przez monarchę. Szeroki zakres władzy ograniczony jedynie przywilejami nadanymi poszczególnym stanom (duchownym, szlacheckim i mieszczańskim). Swój rozkwit miała w późnym średniowieczu. Monarcha, chcąc wprowadzić ważne ustawy zwoływał zgromadzenia stanów, zjazdy możnych, rycerstwa, delegatów miast i duchowieństwa. W Polsce był to Sejm, we Francji Stany Generalne (od 1302r) a w Anglii Wielka Rada a później parlament (izba gmin, izba lordów XIVw.), w Niemczech Reichstag, w Hiszpanii Kortezy. Zgromadzenia stanów były zalążkiem parlamentaryzmu a później prawa konstytucyjnego. Były międzyczasie próby wzmocnienia władzy królewskiej poprzez narzucenie rządów absolutystycznych, definitywnie odrzuconych w wyniku wojen napoleońskich.

2. Wielka Karta Swobód (1215) - Król Anglii Jan bez Ziemi chcąc pozyskać możnych, musiał nadać im przywileje w roku 1215, takie jak, ograniczenie podatków i samowoli urzędników królewskich. Bez zgody Wielkiej Rady nie mógł wprowadzać nowych podatków ani nikogo więzić. Wielka Karta Swobód gwarantowała też nienaruszalność praw Kościoła. Przywileje te były łamane przez monarchów, dały jednak początek parlamentaryzmu (reprezentacji społecznej w rządach) w Anglii.

3. wojna stuletnia (1337-1435) - to trwająca z przerwami wojna pomiędzy Anglią a Francją. Królowie francuscy dążyli do zjednoczenia rozdrobnionych ziem Francji, których posiadaczami była też skoligacona z nimi angielska dynastia Plantagenetów. Spór o ziemię i koronę francuską, nie różniących się kulturowo Kapetyngów (a właściwie jej bocznej linii, Walezjuszy) i Plantagenetów przerodził się w konflikt zbrojny, zwłaszcza, że przeciwnicy dodatkowo wspierali wrogów strony przeciwnej w innych konfliktach. Francja początkowo ponosiła klęski. Nie sprawdziło się rycerstwo ciężkozbrojne w starciu z angielskimi najemnikami i łucznikami. Klęska Francji pod Crecy (1346), Poitiers (1356), Azincourt (1415). Okupacja sporej części Francji przez wojska angielskie, wywołały w społeczeństwie falę uczuć patriotycznych. Rozpoczęły się walki partyzanckie. Na czele powstańców stanęła wiejska dziewczyna z Lotaryngii Joanna d`Arc powołująca się na otrzymaną boską misję wyzwolenia Francji. Pozyskała zaufanie króla Karola VII. Pod jej dowództwem odzyskano Orlean, jednak później Anglicy pojmali ją i spalili na stosie pod zarzutem czarów i herezji w roku 1431. Jej śmierć wzmogła determinację Francuzów, którzy wyparli Anglików ze swoich ziem w roku 1453r. Francja znów się stała niezależna, ale bardzo wyniszczona. Anglia natomiast po wojnie przeżywała wstrząsy wewnętrzne. Wojna domowa (1455-1485) pomiędzy dwoma rodami skoligaconymi z dynastią panującą, Lancasterami (w herbie czerwona róża) i Yorkami (w herbie biała róża) nazywana jest wojną dwóch róż. Niezwykle krwawa wojna przyniosła duże wyniszczenia oraz wyniosła na tron, spokrewnionego z Lancasterami Henryka VII Tudora, dającego początek nowej dynastii.

4. "żakeria"- powstanie chłopskie we Francji w 1358r., na fali niezadowolenia wyniszczeniami i spadkiem dochodów, spowodowanymi działaniami wojennymi w konflikcie z Anglią. Ciężar wojny był przenoszony na nieuprzywilejowany stan chłopski. Powstanie zostało stłumione zarówno przez wojska francuskie jak i angielskie.

5. niewola awiniońska papieży (1309-1377) - jest to okres przebywania papieży z całym ośrodkiem władzy poza Rzymem w miejscowości Awinion we Francji. Genezą tego wydarzenia był konflikt pomiędzy królem Francji Filipem IV Pięknym a dążącym do wzmocnienia władzy Kościoła, papieżem Bonifacym VIII. Po jego śmierci, papieżem został uzależniony od Filipa IV, Francuz - Klemens V, który na polecenie króla przeniósł swą siedzibę z Rzymu do Awinionu. Przez następne dziesięciolecia, papieżami zostawali francuscy kardynałowie, faktycznie podporządkowani królom Francji. Cierpiał na tym autorytet kościoła i finanse w związku z rozluźnieniem relacji feudalnych na skutek braku w Rzymie głowy kościoła. Za namową św. Katarzyny z Sienny, papież Grzegorz XI przeniósł się do Rzymu kończąc okres awinioński.

6. schizma zachodnia (wielka schizma) (1378-1417) - Zachwiana niezależność papieży w wyniku"niewoli awiniońskiej", zachwianie ośrodka władzy w Rzymie, rywalizacje pomiędzy różnymi ośrodkami o prawo wyboru papieża doprowadziły do kuriozalnej sytuacji. Jednocześnie obwoływano dwóch a nawet trzech papieży, rezydujących w różnych miejscach. W ten sposób kościół zachodni podzielił się, a okres kilku dekad tej sytuacji, nazwany został schizmą zachodnią.

7. św. Katarzyny ze Sieny - patronka Europy, w wieku 16 lat wstąpiła do zakonu przy kościele dominikanów w Sienie (Włochy). Wiodła życie ascetyczne, pomagała biednym i chorym. Dzięki swej inteligencji i charyzmie była osobą wpływową na kościół i świat polityki. Zaangażowała się w powrót papieża z Awinionu do Rzymu.

8. sobory w Pizie, Konstancji i Bazylei - kres wielkiemu rozłamowi kościoła zachodniego, mógł przynieść jedynie sobór powszechny. W roku 1409 w Pizie stronnictwo awiniońskie i rzymskie wybrało jednego wspólnego papieża Aleksandra V, jednak żaden z detronizowanych dotychczasowych papieży (Grzegorz XII i Benedykt XIII) nie zamierzali ustąpić. Kolejny sobór w Konstancji (1414-1418) miał zażegnać konflikty. Jedynym, powszechnym papieżem obwołano Marcina V. Sobór w Bazylei od 1431r pogłębił jeszcze dysonans pomiędzy papieżem a koncyliarystami. Ostatni antypapież abdykował w roku 1449, schizma dobiegła końca, umocniła się administracja papieska.

9. koncyliaryzm- podczas soborów w pierwszej połowie XV w. ujawniła się idea wyższości soboru powszechnego nad władzą papieską, która nie znalazła wielu zwolenników.

10. Johna Wiklif - XIV wieczny, angielski filozof i teolog, głosił zniesienie władzy papieskiej, ubóstwo kościoła i potrzebę życia zgodnie z Ewangelią. Miał wielu zwolenników, kaznodziei głoszących jego poglądy po wsiach i miasteczkach Anglii. Posłuch uzyskał przede wszystkim u chłopów.

11. czarnej śmierci (1347-1350) - epidemia dżumy, która w połowie XIV w. dotknęła niemal całą Europę ze Skandynawią i zachodnią Rosją. W Polsce odnotowano niewiele przypadków zarażenia. Zaraza przywieziona przypadkiem na statkach handlowych płynących z Bliskiego Wschodu do portów włoskich. Wówczas nie znano przyczyny ani sposobu leczenia choroby. Umieralność była ogromna, ludzie uciekając z miast przed epidemią, sami ją w szybkim czasie przenosili w inne miejsca. W wyniku zarażenia dżumą, populacja Europy zmniejszyła się z około 75 mln. do 45 mln. Skutki epidemii były wielkie, wyludnione miasta, brak rąk do pracy, zaburzony porządek społeczny, nieufność, antysemityzm, fanatyzm religijny.

12. Jana Husa - czeski duchowny i kaznodzieja, żyjący na przełomie XIV i XV w., profesor Uniwersytetu w Pradze. Potępiał nadużycia hierarchów kościelnych, wyzysk prostych ludzi (konflikt ubogich Czechów z patrycjatem niemieckim). Głosił program kościoła ubogiego i narodowego, chciał aby ewangelię nieść mogli ludzie świeccy. Hus został potępiony i oskarżony o herezję. Zaopatrzony w tzw. list żelazny od Zygmunta Luksemburskiego, udał się na sobór do Konstancji złożyć wyjaśnienia. Zdradziecko pojmany, został spalony na stosie w 1415r. Jego zwolennicy kontynuowali walkę o reformę kościoła, likwidację jego świeckiej władzy, ale także walkę narodową o uwolnienie Czech od wpływów niemieckich Luksemburgów.

13. wojen husyckich (1419-1434) - po śmierci Jana Husa, jego zwolennicy - husyci, zdobywali coraz większe wpływy w Czechach. Doszło do powstania antyluksemburskiego w Pradze w roku 1419. Wojna na tle religijno-społecznym trwała kilkanaście lat. Na dużą skalę wykorzystywano już broń palną (hakownice) oraz nową taktykę obrony w postaci taborów (wozów spiętych łańcuchami). Powstańcami dowodził Jan Żiżka odnosząc sukcesy militarne. Husyci podzielili się na dwa odłamy: umiarkowani kalikstyni, mieszczaństwo, duchowieństwo, drobna szlachta, głoszący hasła reformy kościoła i radykalni taboryci, odłam ludowy, chcący zmian społecznych obok religijnych, których przywódcą był Prokop Wielki. Cesarstwo i papiestwo skłóciło obie frakcje. Osłabieni taboryci ponieśli klęskę pod Lipanami 1434r. Doszło do pertraktacji i ugody w wyniku, której powstrzymano napływ niemczyzny, szlachta czeska zyskała dostęp do urzędów. Nastąpiło ożywienie kultury i języka czeskiego, choć kraj był wyniszczony gospodarczo wojnami. W latach 1457-1471, królem Czech został Jerzy z Podiebradu, przywódca umiarkowanego ugrupowania husytów. W Polsce również udzielił się husytyzm, choć w głównej mierze jako ruch społeczny. Oddziały konfederatów poniosły klęskę w starciu z wojskami królewskimi dowodzonymi przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, pod Grotnikami w roku 1439.

14. taboryci - radykalny i ludowy odłam husytów. Obok reform religijnych, głosili konieczność zmian społecznych związanych niesprawiedliwością fiskalną. Przywódcami byli Jan Żiżka a potem Prokop Wielki.

15. utrakwiści - umiarkowany odłam husytów, reprezentowany przez bogate mieszczaństwo, duchowieństwo, drobną szlachtę. Ultrakwiści zwani też kalikstynami, zawarli porozumienie z Cesarzem osłabiając taborytów.

16. bitwę pod Lipanami - miejsce bitwy na terenie Czech, gdzie taboryci ponieśli klęskę w roku 1434. Liczniejsze wojska katolików i ultrakwistów pokonały oddziały dowodzone przez Prokopa Wielkiego. Był to kres wojen husyckich.

17. podboje Turków XIV i XV wieku - Na początku XIV w. państwo tureckie Seldżuków zdominowały plemiona Osmana. Od tego wodza bierze się nazwa Turcji Osmańskiej. W połowie XIV Turcy zawładnęli azjatycką częścią Bizancjum, a następnie wtargnęli do Europy. Podbijali Bałkany omijając Konstantynopol, który stał się później "wyspą" na ziemiach podbitych przez agresywnych najeźdźców. Do końca XIV Turcy podbili Bułgarię i Serbię. W XV wieku zagrozili Węgrom, którzy wspólnie z Polakami stworzyli koalicję antyturecką. Na tron Węgier powołano młodego królewicza Władysława III. W roku 1443 wojska węgierskie, polskie i serbskie i bułgarskie z powodzeniem wyparły Turków z części ziem, podpisano 10 letni pokój. Namawiany przez papieża i Wenecję (Turcja stanowiła zagrożenie dla handlu lewantyńskiego) król Polski i Węgier Władysław III zerwał pokój, w roku 1444, wojska koalicji chrześcijańskiej poniosły klęskę pod Warną, gdzie również poległ sam król. Nic już nie stało na drodze Turkom. W roku 1453, otoczony zewsząd Konstantynopol uległ po 53 dniach oblężenia. Przestało istnieć Bizancjum. Sułtan Mehmed II przeniósł tam swoją stolicę, odtąd Konstantynopol nazwany został Stambułem. Turcy zajęli ponownie Serbię, Bośnię, następnie Albanię, Dalmację, zhołdowali Mołdawię, zagrozili Węgrom, które zdobyli w roku 1526. Turcja była państwem despotycznym, rządzonym przez Sułtana. Armia swą skuteczność zawdzięcza, ciężkozbrojnej jeździe (spahisi) oraz doborowej piechocie, początkowo werbowanej ze zniewolonych młodych chrześcijan (janczarzy).

18. upadek Konstantynopola (1453r .) poddany blokadzie tureckiej Konstantynopol bronił się ponad 50 dni. Nie pomogły grube antyczne mury wobec ciężkiej artylerii tureckiej. Konstantynopol stał się nową stolicą Imperium Osmańskiego, odtąd nazywaną Stambułem. Było to dobre miejsce na organizację nowych wypraw przeciw kolejnym krajom Europejskim. Data 1453, jest jedną z cezur czasowych końca średniowiecza.

19. Porta Ottomańska - dwór sułtana tureckiego, nazwa pochodzi od bramy pałacowej (inaczej też zwanej Wielką Portą) za którą znajdował się pałac i siedziba rządu.

20. sułtan - władca Turcji, tytuł ten obowiązywał w Turcji Osmańskiej do roku 1922. Turcja była państwem feudalnym z monarchią despotyczną, ziemia i poddani byli własnością Sułtana

21. wielki wezyr - najwyższy urzędnik pałacu sułtana, odpowiedzialny za administrację dworu, politykę wewnętrzną i zagraniczną.

22. divan - ciało doradcze sułtana, składające się z najwyższych urzędników: wezyrów, ministrów, dowódców wojskowych, wysokich sędziów.

23. haracz - danina płacona tureckiemu sułtanowi przez podbite ludy i ich władców.

24. janczarzy - elitarna i fanatycznie wierna sułtanowi, świetnie wyćwiczona piechota turecka, początkowo składająca się z brańców chrześcijańskich wychowanych w religii islamskiej.

Etykiety:

matura wojna stuletnia niewola awiniońska schizma zachodnia wojny husyckie

Podziel się!

Przeczytaj również...