Egipt - rys i tablica historyczna

2013-10-11 | Autor: Rysiek Hałas

Mapa starożytnego Egiptu.

Egipt od kilku tysięcy lat uważany jest za największą "oazę" Afryki Północnej. Oblany piaskami kraj swój żywot zawdzięcza życiodajnemu Nilowi. Nic więc dziwnego, iż Egipt nazywano "szczodrym darem Nilu". Granicami naturalnymi starożytnego Egiptu są od zachodu - pustynia Libijska, od południa Morze Śródziemne, od wschodu Synaj i Morze Czerwone, zaś na południu granicę stanowi w przybliżeniu I katarakta. Klimat jest gorący, ale zazwyczaj stały i życie zdaje się względnie spokojne. Rytm życia starożytnych Egipcjan wyznaczał od niepamiętnych czasów sławetny Nil, który dzielił rok na okres suchy i okres wylewu. Życiodajna woda Nilu wylewała na ziemie prażone słońcem mniej więcej od czerwca do października, dzięki czemu możliwe stało się uprawianie roli. Wylewy były efektem opadów w dalekiej Etiopii - w górach abisyńskich - które wymywały minerały i skruszone skały, niosąc je aż do ujścia rzeki do Morza Śródziemnego, gdzie oprócz osadzania się mułu, zapobiegały zasoleniu gleby.

Pomimo pozytywnych skutków wylewów, równało się to powstawaniu różnorakich problemów. Przybory wody nie miały stałego poziomu, dlatego często zdarzały się klęski nieurodzaju, gdy wylew był za mały, oraz powodzie, gdy wody było zbyt wiele, które zabierały ze sobą wszystko, co napotkały na swej drodze. Przemyślni Egipcjanie starali się jednak zapobiec obu ewentualnościom. Z biegiem czasu mieszkańcy tej krainy nauczyli się osuszać bagna, oraz przez budowę i renowację kanałów irygacyjnych, nadawać wylewom pożądany przez ludzi kształt. Kraj stopniowo pokrywał się siecią kanałów, tam i rezerwuarów wody, które ograniczały nadmierny wylew, zarazem stanowiąc zbiorniki retencyjne na późniejszy okres suszy. Dzięki tej uciążliwej pracy, Egipt stał się najurodzajniejszą krainą w świecie starożytnym.

Współczesne zdjęcie Nilu.

Skoro Egipt był darem rzeki, nic przeto dziwnego, że głównym zajęciem Egipcjan było rolnictwo. W okresie około 3500-2000 p.n.e. Egipt pokryła regularna sieć kanałów i pól podzielonych na tarasy, na których uprawiano pszenicę, jęczmień i proso. Mniej więcej w 1. połowie II tysiąclecia p.n.e. Egipcjanie wynaleźli żurawie, dzięki którym stało się możliwe nawadnianie ziem pozostających poza bezpośrednim zasięgiem wylewów Nilu, tak było przynajmniej w Górnym Egipcie. Problemem Egipcjan zamieszkujących Dolny Egipt był zaś nadmiar wody w postaci bagien, lagun i mokradeł. Dlatego też mieszkańcy Delty musieli nauczyć się odprowadzać nadmiar wody do Nilu, ażeby osuszyć podmokłe tereny, a następnie wykorzystać je pod uprawę. Istotnym terenem takich prac była oaza Fajum, będąca wcześniej wielkim jeziorem śródlądowym. Obniżenie poziomu tafli jeziora, pozwoliło wykorzystać oazę pod zasiewy, a urodzajna gleba dawały plony dwa razy do roku! Ziemie nie nadające się pod uprawę, wykorzystywano jako pastwiska dla bydła i kóz.

Nil stanowił również dogodną drogę handlową. Nim transportowano na przykład surowce skalne z Górnego Egiptu, będące podstawowym budulcem egipskich świątyń i pałaców. Z Nilu wypływano na Morze Śródziemne, aby dostać się do ważnych portów syryjskich, jak Sydon, Tyr czy Byblos. W górach Libanu Egipcjanie pozyskiwali tak potrzebne i bardzo cenione przez współczesnych drewno cedrowe. W zamian ofiarowywali wyroby luksusowe, jak przedmioty ze złota i kości słoniowej, cenne tkaniny i wyroby garncarskie. Z Synaju sprowadzali do Egiptu cenne kamienie szlachetne i półszlachetne, np. obsydian czy karneolit oraz miedź. Karawany ciągnące z głębi Afryki dowoziły do Egiptu niewolników i bydło (zazwyczaj z wypraw wojennych) oraz złoto i egzotyczne zwierzęta do przybytków egipskich bóstw.

Wizerunek Naremera, tradycyjnego twórcy zjednoczenia Egiptu.

Powstanie państwa egipskiego. Gwałtowny przyrost zaludnienia od 2 połowy IV tysiąclecia p.n.e. przyczynił się do powstania pierwszych osiedli typu miejskiego. Wraz z tym pojawiło się zróżnicowanie w statusie społecznym ludności egipskiej, z której zaczęły wyłaniać się pierwsze rody arystokratyczne. Nie były one jednak zdolne do samodzielnego organizowania prac irygacyjnych, toteż wkrótce rody zaczęły łączyć się w większe organizacje terytorialne. Liczne wojny pomiędzy tymi drobnymi państewkami spowodowały iż wkrótce wyłoniły się dwa wielkie organizmy polityczne, obejmujące Dolny i Górny Egipt (ok. 3200 r. p.n.e.). Po zaciętych walkach zwycięstwo przypadło władcom Górnego Egiptu, którzy około 3050 roku p.n.e. zjednoczyli Egipt w jedno państwo.Ażeby jaśniej przedstawić rys historyczny państwa faraonów, posłużę się formą krótkiej chronologii, która pobieżnie nakreśli najważniejsze wydarzenia z dziejów Egiptu:

ok. 5000-3050 p.n.e. - W Egipcie trwa okres predynastyczny, w czasie którego powstają zręby kultury i wiary mieszkańców doliny Nilu.

ok. 3200-2950 p.n.e. - Panowanie tzw. dynastii "0".

ok. 2950-2640 p.n.e. - W Egipcie trwa okres archaiczny, przypadający na rządy I i II dynastii. W tym okresie założone zostaje Memfis, które stanie się stolicą państwa egipskiego. Władcy dynastii tynickich (od miasta Tinis, które Manethon wymienił jako miejsce pochodzenia dynastii), znamionują się wielkim rozmachem budowniczym. W tym czasie powstają pierwsze piramidy, a władcy chowani są na cmentarzysku w Sakkarze. Pojawia się również pismo hieroglificzne i papirus.

ok. 2950-2770 p.n.e. - Panowanie I dynastii. Władcy konsolidują państwo i tworzą podstawy administracji. Państwo posiada dwie stolice, Tinis na południu i Memfis na północy, co ułatwiało królom egipskim zarządzanie krajem. Zresztą władca mniej więcej raz na dwa lata odbywał inspekcję swego państwa, ażeby skontrolować zarząd państwem, sprawować sądy i zbierać podatki do swego skarbca (zazwyczaj miały one charakter produktów rolnych, odsprzedawanych następnie poza granicami Egiptu). Władca staje się uosobieniem boga Horusa, a jego szczątki zaczęto umieszczać w mastabach.

ok. 2640-2155 p.n.e. - Stare Państwo egipskie (III-VI dynastia). Okres ten nazywany "złotym wiekiem" charakteryzował się rozwojem gospodarczym państwa, które nie mając zagrożenia z zewnątrz spokojnie mogło rozkwitać. Stolicą państwa egipskiego było Memfis. Stąd władcy zarządzali całym krajem, podzielonym na nomy. W tym okresie nastąpiło wywyższenie władcy do rangi boga.

ok. 2640-2575 p.n.e. - Panowanie III dynastii. Jednym z ważniejszych jej przedstawicieli był Dżoser, budowniczy piramidy schodkowej w Sakkarze.

ok. 2575-2465 p.n.e. - Rządy nad Egiptem sprawuje IV dynastia (m.in. Cheops, Chefren, Mykerinos), wsławiona wzniesieniem piramid w Abu Roasz, Dahszur i Gizie.

ok. XXVI w. p.n.e. - Budowa piramidy Cheopsa. (Herodot, Dzieje, Ks. II, 124-126, tłum. S. Hammer, Czytelnik, Warszawa 1954):

Aż do króla Rampsynita panował w Egipcie w pełni ład prawny, jak opowiadali, i Egipt cieszył się wielkim dobrobytem, a po nim król Cheops przywiódł go do skrajnej nędzy. Zamknął on bowiem wszystkie świątynie i naprzód powstrzymał Egipcjan od składania ofiar, następnie wszystkim rozkazał, żeby dla niego pracowali. Otóż jednym wyznaczono, żeby z kamieniołomów w Górach Arabskich wlekli kamienie aż do Nilu. Skoro kamienie przeprawiono na statkach przez rzekę, polecił odbierać je innym i wlec ku tzw. Górom Libijskim. Pracowało zaś kolejno przez trzy miesiące po dziesięć miriad [10 tysięcy] ludzi. Okres dziesięciu lat zszedł udręczonemu ludowi na budowę drogi, po której wlekli kamienie, a którą wybudowali jako dzieło nie mniejsze, moim zdaniem, od samej piramidy. A na budowie samej piramidy upłynął czasokres dwudziestu lat. Zbudowano tę piramidę w taki sposób: w odstępach, które jedni schodami, drudzy stopniami nazywają. Po zrobieniu pierwszego odstępu dźwigali resztę kamieni w górę machinami, które sporządzili z krótkich drewien, unosząc głazy z ziemi na pierwszy rząd odstępów. Ilekroć kamień wydostał się na ten rząd, kładziono go na inną machinę, która stała na pierwszym rzędzie stopni, a z tego wyciągano go za pomocą innej machiny na drugi rząd. Najwyższa część piramidy naprzód została ukończona, następnie wykonali przylegające do niej części, wreszcie wykończyli przyziemie i najniższe części. Zaznaczone też jest w egipskim piśmie na piramidzie, ile wyłożono na rzodkiew, cebulę i czosnek dla robotników. Suma ta wyniosła 1600 talentów srebra [od 42-54 tys. kg].[..]. Tak daleko w swej podłości miał zajść Cheops, że potrzebując pieniędzy, własną córkę osadził w lunaparze i rozkazał jej, żeby zarobiła sobie pewną sumę srebrników (ile, tego nie podawali) [...]

ok. 2465-2325 p.n.e. - Panowanie V dynastii. Pojawiają się pierwsze Teksty piramid. Grobowce władców znajdują się w Abu Sirze i Sakkarze. Wraz z nastaniem VI dynastii (ok. 2325-2155 p.n.e.) państwo egipskie zaczyna podupadać, a rządy przejmują poszczególni namiestnicy.

ok. 2155-2040 p.n.e. - I Okres Przejściowy (VII-X dynastia). W tym czasie nastąpiło rozdrobnienie państwa egipskiego na poszczególne okręgi zarządzane przez tamtejszych możnowładców. Wraz z upadkiem politycznym, nastąpił upadek gospodarczy Egiptu. Władcy z Herakleopolis i Teb dążą do konsolidacji państwa.

ok. 2100-1785 p.n.e. - Średnie Państwo (XI-XII dynastia).

ok. 2100-1991 p.n.e. - Panowanie XI dynastii. Władcy tebańscy jednoczą ziemie egipskie.

ok. 2040 p.n.e. - Władca tebański, Mentuhotep II, panujący w latach ok. 2061-2010 p.n.e. zwycięża władców herakleopolitańskich, dzięki czemu jego władza obejmuje cały Egipt. Wieloletnie rządy tego monarchy charakteryzowały się dobrobytem i rozwojem kulturalnym i gospodarczym państwa egipskiego. Mentuhotep II wzniósł sobie świątynię w Deir el-Bahari.

ok. XX w. p.n.e. - Życiorys Ameniego, egipskiego urzędnika (cyt. za: J. Wolski, Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Starożytny Wschód, Warszawa 1959):

Byłem uprzejmy i wielce umiłowany, byłem rządcą umiłowanym przez miasto. Wszystkie daniny należne domowi królewskiemu przechodziły przez moje ręce. Dozorcy pasterzy królewskich w nomie Antylopy dawali mi co roku 3 tysiące buhajów. Z tego powodu byłem chwalony w pałacu. Wszystkie ich [pasterzy] daniny dostarczałem do domu królewskiego. Nie było żadnych zaległości z innego powodu w żadnym urzędzie. Cały powiat [nom] Antylopy pracował intensywnie pod mym kierownictwem. Nie pohańbiłem córki żadnego człowieka, nie uciskałem żadnej wdowy, nie odpędziłem żadnego robotnika ani pasterza, żadnemu naczelnikowi grupy pięciu robotników nie zabrałem jego ludzi do robót przymusowych. Kiedy przyszły lata głodu, kazałem zaorać wszystkie pola powiatu, od jego północnej granicy do południowej i zachowałem przez to ludność przy życiu, dając jeść jej, tak że nie było nikogo głodnego. Dałem wdowie na równi z kobietą, która miała męża, we wszystkim, co dałem, nie uprzywilejowałem wielkiego nad maluczkimi. Potem przyszły znów wielkie wylewy Nilu i przynosiły bogate zbiory, a mimo to nie ściągałem zaległych danin z pól.

ok. 1991-1785 p.n.e. - Rządy XII dynastii. Władcy egipscy dążą do zdobycia kontroli nad Synajem i Nubią (Sezostris I władający w latach ok. 1971-1926 p.n.e. dociera aż do III katarakty Nilu). Niektórzy z królów, np. Amenemhat II (ok. 1929-1892 p.n.e.) i Sezostris III (ok. 1871-1841 p.n.e.) podejmują wyprawy do Palestyny i Syrii, o charakterze raczej grabieżczym. W okresie tym władcy dążyli do rozbudowy aparatu adminsitracyjnego, ograniczając władzę nomarchów. Aby umocnić pozycję władcy, Amenemhat I ustanawia koregencję, mającą zapobiec walkom o władzę. Na rubieżach Egiptu wznoszono potężne twierdze (tzw. Mur księcia, wzniesiony za panowania Amenemhata I, panującego w klatach ok. 1991-1962 p.n.e.) - zwłaszcza na granicy nubijskiej - które miały chronić kraj przed napadami sąsiadów. Pomyślny rozwój gospodarczy przyczynił się do licznych inwestycji budowlanych, np. w Karnaku oraz w Fajum, gdzie powstał wielki zbiornik retencyjny Nilu.

1844-1797 p.n.e. - Panowanie Amenemhata III, który zasłynął zagospodarowaniem oazy w Fajum, budową tzw. labiryntu w Hawarze oraz wniesieniem piramidy w Dahszurze. Opis pozostawiony przez Herodota na temat "labiryntu":

(Herodot, Dzieje, Ks. II, 147-148, tłum. S. Hammer, Czytelnik, Warszawa 1959)."[...] labirynt, który leży powyżej Jeziora Mojrisa [Moeris], całkiem blisko tak zwanego Miasta Krokodyli. Ten ja widziałem, a przewyższa on zaiste wszelki opis. Bo gdyby nawet ktoś razem zliczył wzniesione przez Hellenów mury i wykonane przez nich budowle, pokazałoby się, że kosztowały one mniej trudu i wymagały mniejszych wydatków niż ten labirynt. A przecież także świątynie w Efezie i na Samos godne są uwagi. Były wprawdzie i piramidy wyższe nad wszelki opis, a każda z nich dorównywała wielu i wielkim dziełom; ale oczywiście labirynt nawet piramidy prześcignął. Ma on mianowicie dwanaście krytych podwórców, których bramy stoją naprzeciw siebie, sześć zwróconych jest na północ, a sześć na południe, jedna obok drugiej; a od zewnątrz otacza je jeden i ten sam mur. Są w nim dwojakie komnaty, jedne podziemne, drugie nad tymi w górze, w liczbie trzech tysięcy, po tysiąc pięćset z każdego rodzaju. Otóż nadziemne komnaty sam widziałem i przeszedłem, mówię też o tym z własnej obserwacji, natomiast o podziemnych dowiedziałem się tylko z opowiadania. Przełożeni bowiem nad nimi Egipcjanie w żaden sposób nie chcieli ich pokazać, oświadczając, że są tam groby królów, którzy pierwotnie ten labirynt wybudowali, oraz świętych krokodyli. Tak więc o podziemnych komnatach mówimy tylko to, cośmy usłyszeli, a górne, większe od dzieł ludzkich, widzieliśmy sami. Bo najrozmaitsze wyjścia przez sale i zakręty poprzez podworce wzbudzały w nas tysięczny podziw, gdyśmy z jednego podworca przechodzili do komnat, a z komnat do korytarzy, a z korytarzy do innych sal i znowu do innych podwórców z komnat. Dach tego wszystkiego jest z kamienia, podobnie jak ściany, ściany zaś pełne są wyrytych figur. Każdy podworzec jest dokoła otoczony kolumnami z białego i jak najściślej spojonego z sobą kamienia. A do tego naroża, w miejscu gdzie kończy się labirynt, przylega piramida czterdziesto-sążniowa, na której wyryte są wielkie figury. Droga do jej wnętrza idzie pod ziemią".

ok. 1785-1550 p.n.e. - Drugi Okres Przejściowy (XIII-XVII dynastia). Wraz z upadkiem władzy królewskiej, w siłę rosną miejscowi dostojnicy, którzy nie są w stanie przeciwstawić się naporowi obcych ludów, zwanych Hyksosami (ok. 1650-1540 p.n.e.). Najeźdźcy zajmują Deltę Nilu, a Nubijczycy odrywają od Egiptu dolną część Nubii. Przeciw rządom hyksoskim wystąpili władcy Teb, usiłujący ponownie zjednoczyć kraj w jeden organizm polityczny.

ok. 1550-1070 p.n.e. - Okres Nowego Państwa (XVIII-XX dynastia). Okres największej świetności Egiptu zarówno politycznej, gospodarczej jak i kulturalnej. W tym okresie powstaje m.in. Księga umarłych kapłana-pisarza Nefer-Hotepa, Teby, XVIII dynastia, Ze zbiorów Muzeum Czartoryskich w Krakowie, przeł. T. Andrzejewski, 1951):

[...] Nie grzeszyłem przeciw ludziom, nie szkodziłem poddanym, nie czyniłem nieprawości w miejscu prawdy, nie znałem zła, nie popełniłem grzechów, Nigdy nie starałem się być pierwszy ani też, by dzieła rąk poddanych moich dawano mi wobec innych ludzi, nie starałem się, aby wynoszono mnie na urzędy, nie uciskałem sług zgłodniałych, nie stałem się przyczyną nędzy biedaków, nie robiłem tego, co jest wstrętne bogom. Nie oczerniałem sługo wobec przełożonego jego, nie stałem się przyczyną głodu, nie stałem się przyczyną płaczu, nie zabijałem sam ani nie kazałem zabijać, nie zadawałem cierpienia nikomu. Nie pomniejszałem ofiar w świątyniach, nie umniejszałem chlebów bożych, nie zabierałem placków duszom zmarłych. Nie oddawałem się rozpuście ani samogwałtowi. Nie pomniejszałem miary, nie fałszowałem odważników, nie stałem się przyczyną czyjejś nędzy za pomocą języczka u wagi, nie odjąłem mleka od ust niemowlęcia, nie przepędzałem bydląt z pastwisk ich, nie chwytałem ptaków zabronionych, nie łowiłem ryb na przynętę zrobioną z ciała ich. [...] Jestem czysty, jestem czysty, jestem czysty, jestem czysty, [...].

ok. 1550-1306 p.n.e. - Panowanie XVIII dynastii. Pierwszy władca tej dynastii, Ahmose (ok. 1550-1526 p.n.e.) zdołał wyrzucić Hyksosów z Egiptu. Rozpoczął również reformy wewnętrzne, które stały się oparciem dla przyszłej potęgi militarnej Egiptu. Zreorganizował armię, tworząc oddziały zaciężne z przewagą elementów poza egipskich. Ahmose wyprawia się też do Palestyny i Nubii.

1505-1493 p.n.e. - Rządy Tutmosisa I. Ten wybitny władca dociera do IV katarakty nilowej, grzebiąc w piaskach pustyni silne państwo Kermy. Następnie atakuje Palestynę i północną Syrię, które przyłacza do swego państwa.

ok. 1490-1468 p.n.e. - W Egipcie rządy sprawuje królowa Hatszepsut, oficjalnie jako regentka w imieniu małoletniego Tutmosisa III. Królowa poświęca wiele uwagi sprawom gospodarki, o czym świadczy m.in. słynna wyprawa handlowa do Puntu. Chcąc wzmocnić swą pozycję na tronie, królowa nadaje kapłanom Amona liczne przywileje, które w przyszłości okażą się niebezpieczne dla władzy faraonów. Wzniosła również przepiękną świątynię w Deir el-Bahari.

ok. 1490/1468-1436 p.n.e. - Panowanie Tutmosisa III, największego zdobywcy w dziejach państwowości egipskiej. W wyniku licznych kampanii do Syrii, udało mu się scementować władzę egipską nad tymi terenami, pomimo oporu władców imperium mitannijskiego oraz wzmocnić pozycję egipską w Nubii. Za jego panowania Egipt osiągnął swój największy zasięg terytorialny w historii starożytnej.

ok. 1364-1347 p.n.e. - Panowanie Amenofisa IV, znanego częściej jako Echnaton. Władca ten obawiając się dalszego wzrostu pozycji kapłanów Amona, wprowadził kult jednego boga, Atona, delegalizując pozostałe kulty w Egipcie. Aby umniejszyć rolę Teb, gdzie kler Amona miał swoją siedzibę, wzniósł na pustyni nową stolicę, nazwaną Achetaton (Tell Amarna). Zajęty walką z kapłanami dawnych bóstw, Echnaton przestał interesować się polityką zagraniczną, dzięki czemu Hetyci zdołali rozciągnąć swą władzę nad całą Syrią. Po latach konfliktów z kapłanami Amona, Echnaton zgodził się przyznać do porażki i przywrócił "wolność wyznania" w swym osłabionym państwie.

XIV w. p.n.e. - List Abdi-Chepy, namiestnika Jerozolimy, do Amenofisa IV (przeł. M Schorr, Palestyna starożytna. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, z. 3, Kraków 1926):

"Abdi-Chepa odpadł od króla, od Pana swego". Patrzaj, nie mój ojciec, nie moja matka osadzili mnie na tym miejscu. Potężna ręka króla wprowadziła mnie w dom ojca mego. Jak miałbym popełnić grzech wobec króla? Dopóki król, Pan mój, żyć będzie, będę mawiał do urzędników króla: Dlaczego lubicie Chabiru, podczas gdy nienawidzicie władców kraju tego? Tak oczernia mnie się przed królem, Panem moim! Ponieważ ja powiadam: "Odpadły kraje króla, Pana mego", oczernia się mnie przed królem, Panem moim. Niechaj wie o tym król, mój Pan: Po ustanowieniu załogi przez króla, Pana mego, wszystkie je wziął Enchammu... Egipt kraj króla, mego Pana. Nie ma załogi. Niechaj się troszczy król o swój kraj! Zaprawdę, niechaj się troszczy król o swój kraj! Zniszczone są ziemie króla. Ilimilku niszczy cały kraj króla. Niechajże się troszczy król o swój kraj, Powiadam: "Chcę wstąpić do króla, Pana mego, i chcę widzieć oczy króla, Pana mego. Jednak nienawiść do mnie jest potężna i nie mogę wstąpić do króla, Pana mego. Niechajże więc król raczy posłać załogę, a ja wstąpię i zobaczę oczy króla, Pana mego. Dopóki król, Pan mój, żyje i dopóki wychodzą urzędnicy, tak długo będę mówił: "Giną ziemie króla, mego Pana. Oni jednak nie słuchają mego wołania".

1333-1306 p.n.e. - Włądzę nad Egiptem obejmuje dawny dowódca sił egipskich, Horemhab. Usiłując przywrócić prestiż polityczny Egiptu na arenie międzynarodowej, Horemhab wyprawiał się do Palestyny. Powrócił on również do państwowego kultu Amona, a stolicę przeniósł do Memfis.

1290-1224 p.n.e. - Panowanie Ramzesa II. Ten ambitny władca toczy zacięte walki z Hetytami o Syro-Palestynę. W wyniku niepomyślnych walk, decyduje się na zawarcie pokoju z Hattusilisem III około 1269 roku p.n.e., na mocy którego rozdzielono strefy wpływów egipskich i hetyckich w Syrii oraz zobowiązano się do wzajemnej pomocy militarnej. Ramzes zasłynął jako największy król-budowniczy w Egipcie. Za jego rządów powstały m.in. miasto Pi-Ramzes i świątynia w Abu Simbel.

1285 p.n.e. - Bitwa pod Kadesz (Bitwa pod Kadesz, fragm. Poematu Pentuera, przeł. A. Śmieszek, Literatura starożytnego Egiptu [w:] Wielka Literatura Powszechna, t. V, Trzaska, Evert i Michalski, Warszawa 1932):

[...] Gdy Jego Majestat zbliżył się do miasta Kadesz, przybył tam równocześnie z drugiej strony podły książę kraju Hatti, zebrawszy uprzednio wszystkie podwładne sobie narody obce, od samych krańców Morza Egejskiego począwszy. Przybył wraz z nim cały kraj Hatti i należące doń kraje podwładne:Naharina, Aren, Dardani [?], Pidasa, Arwan, Massa, Keszkesz, Karkemisz, Likja, Kizwadna, Kadesz, Akrec, Kode. Król hetycki nie pozostawił ani jednego należącego doń kraju, żeby go z sobą nie przyprowadził. Wszyscy książęta ich byli tam z nim, a każdy przybył ze swoim wojskiem pieszym i swymi wozami bojowymi, i byli tak liczni, że nie było na świecie wojska im równego. Pokryli sobą góry i doliny i byli w swym niezliczonym mnóstwie jak szarańcza. Otóż ów podły książę kraju Hatti razem z tymi licznymi narodami obcymi, które były przy nim, stał gotowy do boju, ukrywszy się w zasadzce niedaleko na północny zachód od miasta Kadesz, gdy Jego Majestat przybył tam sam jeden tylko ze swoją świtą, gdyż nieostrożnie wyprzedził był swe wojsko na znaczną odległość. Oddział Amona maszerował dość daleko z tyłu za nim; oddział Re przeprawiał się właśnie przez rzekę Orontes w okolicy położonej na południe od miasta Szabtun, w odległości jednej mili od tego miejsca, gdzie znajdował się faraon; oddział Ptaha stał w tej chwili dopiero na południe od miasta Ernem, oddział zaś Seta maszerował jeszcze dalej w tyle za nim. W tej właśnie chwili Hetyci, wypadłszy ze swej zasadzki, rzucili się na południe od Kadeszu i uderzyli na oddział Re, w sam jego środek, gdy tymczasem żołnierze egipscy znajdowali się w marszu, niczego nie przeczuwając , i nie byli zupełnie przygotowani do boju. Toteż zarówno piechota, jak i wozy bojowe Jego Majestatu poszły przed nimi w rozsypkę. Jego Majestat zaś znajdował się tymczasem na północ od miasta Kadesz, na zachodnim brzegu rzeki Orontes. Gdy mu doniesiono, co się stało, Jego Majestat powstał w blasku jako jego ojciec Mont i nałożył na się strój bojowy, i odział swój pancerz, i był jako Baal w godzinie jego gniewu. Potężny zaprzęg, który wiózł Jego Majestat, zwał się "zwycięstwo w Tebach" i pochodził z wielkiej stajni dworskiej faraona User-maat-Re (Ramzesa II), wybrańca Re, ukochanego przez Amona. Jego Majestat rzucił się pędem naprzód na swoim bojowym rydwanie i wpadł daleko w tłum podłych Hetytów, chociaż był sam jeden i nikogo drugiego nie było przy nim [...]"

1224-1204 p.n.e. - Panowanie Merenptaha. Za jego rządów nastąpiło wyjście plemion izraelskich z Egiptu. W tym też czasie nastąpiło pierwsze uderzenie tzw. Ludów Morza na Egipt.

1184-1153 p.n.e. - Panowanie Ramzesa III. Faraon usiłował przeciwstawić się kolejnym atakom plemion libijskich na Egipt (w latach 1179-1178 i 1173 p.n.e.) oraz naporowi drugiej fali Ludów Morskich w 1176 roku p.n.e. W wyniku krwawych wojen pozycja Egiptu na arenie międzynarodowej znacząco osłabła, niemniej Egipt utrzymał swą niezależność.

1070-664 p.n.e. - Trzeci Okres Przejściowy. W 1070 roku p.n.e. dochodzi do wojny domowej, a świątynia Amona w Tebach i grobowce królewskie w Dolinie Królów zostają splądrowane. Władzę w państwie zdobywają arcykapłani, Herhor w Tebach i Smendes w Tanis. Oficjalną stolicą kraju zostało Tanis, niemniej kraj podzielony został pomiędzy kilku lokalnych władców: Smendes założył XXI dynastię rządzącą Deltą, zaś arcykapłani Amona rządzili w Górnym Egipcie, rezydując w Tebach. W wyniku nieustannych sporów Egipt stracił panowanie nad Palestyną i Nubią, w której powstał wkrótce nowy, silny organizm polityczny zdolny do zajęcia Egiptu. W Trzecim Okresie Przejściowym władzę nad państwem egipskim sprawują obce dynastie: libijska (XXII-XXIII w latach 945-740 p.n.e.) i kuszycka (XXV dynastia panująca w latach ok. 730-664 p.n.e.).

671 p.n.e. - Wojska asyryjskie po raz pierwszy wkraczają do Egiptu.

664-332 p.n.e. - Epoka Późna (XXVI-XXX dynastia).

664-525 p.n.e. - Panowanie w Egipcie dynastii saickiej (XXVI dynastia). W czasie jej panowania nastąpił wzrost gospodarczy i kulturalny państwa, stąd ten okres nazywa się często renesansem saickim. Faraonowie nawiązują do dawnych tradycji Średniego i Nowego Państwa. Psametyk I (664-610 p.n.e.) wyzwala Egipt spod władzy kuszyckiej. Usiłując wzmocnić swą władzę zezwala na osadnictwo Żydom, Karom i Grekom (powstanie kolonii handlowej w Naukratis), którzy pełnią rolę żołnierzy najemnych. W 663 roku p.n.e. król Asyrii, Assurbanipal najeżdża państwo faraonów, a Psametyk, wówczas jeszcze jeden z arystokratów Sais, uznał zwierzchnictwo asyryjskie. Widząc jednak, że imperium asyryjskie zaczyna się chylić ku upadkowi, podnosi bunt i wyzwala Egipt spod obcej zależności.

610-595 p.n.e. - Panowanie Nechona II. Dążąc do odbudowy pozycji imperialnej Egiptu, Necho wspiera wojska asyryjskie toczące zacięte walki z koalicją medyjsko-chaldejską, w zamian za odstąpienie przez Asyryjczyków ziem syro-palestyńskich. W walkach tych, ponosi klęskę pod Karkemisz w 605 roku p.n.e. i zmuszony zostaje przez Babilończyków wycofać się do Egiptu. Nie widząc dalszych możliwości ekspansji, podejmuje szereg inicjatyw budowniczych i gospodarczych, m.in. budowa Kanału Faraonów, opłynięcie Afryki.

525-404 p.n.e. - Panowanie w Egipcie władców dynastii perskiej jako XXVII dynastii egipskiej. W 525 roku p.n.e. Psametyk III (526-525 p.n.e.) stara się powstrzymać natarcie perskie Kambyzesa, lecz ponosi klęskę w bitwie pod Peluzjum. Po kapitulacji Memfis, Egipt przechodzi pod władzę perską. Dariusz I Wielki dokończył budowę tzw. Kanału Faraonów łaczącego Morze Czerwone z Nilem

410-404 p.n.e. - Powstanie Amyrtajosa. Egipt odzyskuje niezależność od imperium achemenidzkiego. Jednak już w 343 roku p.n.e. ponownie zostaje wcielony do Persji.

332 p.n.e. - Aleksander Wielki zajmuje Egipt. Zakłada tutaj nowe miasto nazwane Aleksandrią. Od tego momentu Egipt znajduje się pod dominacją cywilizacji grecko-macedońskiej.

Na czele państwa egipskiego stał król, znany nam jako faraon (termin wprowadzony dopiero za rządów XVIII dynastii), który będąc władcą despotycznym, decydował o wszelkich sprawach dotyczących Egiptu i jego mieszkańców. Władca egipski wydawał prawa i wyroki od których nie było odwołania, sam będąc jak później Ludwik XIV ponad prawem. Faraon dowodził armią egipską, był też najwyższym dowódcą armii, dzięki czemu samowolnie decydował o wojnie i pokoju. Władzy jego podlegali bezpośrednio liczni urzędnicy, rezydujący na dworze królewskim oraz nomarchowie, sprawujący władzę nad podległymi sobie okręgami, tzw. nomami (coś na kształt naszych powiatów). Faraon był również posiadaczem wszystkim ziem w Egipcie, toteż mógł dowolnie nadawać i dobierać grunty możnym, kapłanom (co raczej się nie zdarzało) oraz zwykłym chłopom. Jednak władza królewska nie była znów tak wielka. W okresach rządów silnych władców, faraon nie podlegał nikomu i nikogo nie musiał słuchać. Jednak częściej władcy egipscy musieli opierać się na pomocy wszechwładnych kapłanów, którzy pomagali swoim panom opanować uciemiężony żywioł chłopski.

W okresie III i IV dynastii faraon uzyskał rangę wcielonego bóstwa, któremu należało zapewnić jak największą chwałę. Dlatego też rozpoczęto budowę wielkich piramid, które oferowały władcom wieczność i potęgę. Zresztą wśród Egipcjan panował pogląd, iż tylko faraonowi przysługuje życie wieczne. Nic więc dziwnego, iż liczni dostojnicy egipscy pragnęli zapewnić sobie ich przychylność i możliwość dostąpienia zaszczytu życia wiecznego, poprzez budowę swoich grobowców w pobliżu miejsca spoczynku swego władcy. W ten sposób nawet po śmierci mogli służyć - przynajmniej w teorii - swojemu ukochanemu władcy. Wraz z upadkiem Starego Państwa, kult faraonów stracił na znaczeniu, a wierzenia Egipcjan zaczęły dopuszczać możliwość dostąpienia życia wiecznego nawet przez zwykłych zjadaczy chleba. Tak więc religia egipska zdemokratyzowała się.

Insygnia faraona (od lewej): nechacha, nemes oraz heka.

Wbrew naszym obecnym wyobrażeniom władza królewska w Egipcie nie była sielanką. Władca wprawdzie korzystał z licznych uciech życia, jak liczne haremy czy nieograniczone korzystanie z zasobów kraju, ale musiał się również niejako "odwzajemniać" swoim poddanym. Do jego podstawowych obowiązków należało dbanie o utrzymanie w dobrym stanie kanałów irygacyjnych, tam i zbiorników retencyjnych oraz ich systematyczna rozbudowa. Władca musiał również zadbać o zbiór plonów, które przechowywano w spichlerzach na wypadek klęsk żywiołowych, dość często nawiedzających ziemię egipską. Faraon zobowiązany był również dbać o przybytki bogów, którzy zsyłali mu pomyślność, bądź też niepowodzenia. Ażeby zadowolić liczne bóstwa, król wyprawiał się po szlachetne metale i kamienie, np. do Nubii czy na Synaj. W okresie Starego Państwa, nim zdołano scentralizować administrację, władca musiał odbywać osobiste wizyty w różnych częściach kraju, ażeby sprawować sądy i nadzorować pracę swych urzędników, a nie były to całkiem bezpieczne podróże.

W Egipcie ważną rolę odgrywali kapłani, którzy stanowili opokę rządów królewskich. To oni mieli bezpośrednio komunikować się z bogami i przekazywać władcy i jego ludowi ich wolę. Kapłani jako jedyni posiadali wiedzę astronomiczną, która pozwalała im przewidywać zaćmienia słońca i księżyca, oraz pojawienie się innych ciał niebieskich. Ich olbrzymia wiedza pozwalała przeprowadzać skomplikowane zabiegi medyczne, jak trepanacja czaszki, którą wiele tysiącleci po upadku cywilizacji egipskiej przeprowadzali dopiero XVII-wieczni medycy. Jednak ich wiedza medyczna służyła leczeniu, a nie pogłębianiu wiedzy dotyczącej budowy ciała. Również kapłani stworzyli pismo, uważane za święte, dzięki którym możemy poznać wspaniałe mity i bajki egipskie. Dzięki temu kasta kapłanów zdobyła wielkie wpływy nie tylko religijne, ale i polityczne, co w końcu doprowadziło do tego, że kapłani Amona najpierw wywierali znaczny wpływ na swych władców, a później przejęli władzę nad Górnym Egiptem, jako samodzielna dynastia.

Wojsko w Egipcie nie stanowiło ważnej roli, aż do czasów rządów XVIII dynastii, która chcąc stworzyć warunki do ekspansji, musiała oprzeć się na dobrze wyposażonej armii, wiernej swemu władcy. Tak np. Ramzes I, nim objął rządy, pełnił funkcję głównodowodzącego armii egipskiej, a także był arcykapłanem boga Seta. Stało się też normą, iż władcy XIX dynastii będąc przedstawicielami arystokracji wojskowej, zaczęli spośród siebie obsadzać tron egipski.

Najliczniejszą warstwę społeczeństwa egipskiego stanowili chłopi. Mimo swej ogromnej liczby, nigdy, poza czasami fermentu, nie stanowili znaczącej siły, która mogłaby wpływać na kształtowanie się stosunków wewnątrz państwa. Ziemia którą uprawiali, należała do faraona lub kapłanów, dlatego chłopi zobowiązani byli uiszczać skarbowi państwa liczne podatki, zazwyczaj pobierane w naturze. Mieli również obowiązek posługi przy licznych inwestycjach budowlanych na rzecz świątyń, pałaców królewskich, budowie dróg oraz, co najważniejsze, przy budowie i renowacji urządzeń nawadniających (za które później i tak musieli płacić!).

W Egipcie istnieli również niewolnicy, pozyskiwani najczęściej z wypraw wojennych. Jednak w porównaniu z innymi państwami starożytnymi, nigdy nie odegrali tak ważnej pozycji w gospodarce państwa, jak to miało miejsce np. w starożytnej Grecji czy Rzymie. Ich liczba była wielka tylko w posiadłościach kapłanów, gdzie stanowili oni własność poszczególnych bóstw, na rzecz których pracowali. Warunki bytu egipskich niewolników były ciężkie, zdarzało się często, że niewolnicy padali z wycieńczenia, eksploatowani do granic swej wytrzymałości.

Religia

Starożytni Egipcjanie byli wyznawcami politeizmu. W ich panteonie mieściło się kilka tysięcy różnych bóstw, demonów i duchów, którym oddawano cześć. Ich kult, będący uosobieniem sił natury, miał swoje liczne odmiany w zależności od regionu w którym się przebywało. Tak np. w Tebach dominował kult Amona i bóstw z nim związanych, w Memfis szczególną cześć oddawano Ptahowi. Swoich bogów przedstawiali Egipcjanie w formie pół-ludzi, pół-zwierząt, co było pozostałością dawnych wierzeń, gdy sądzono, iż zwierzęta posiadają cechy boskie oraz że bogowie mogą przybierać zwierzęcą postać. Tak więc Ptah wcielał się w czarnego byka z białym trójkątem na czole, Tota zaś ukazywano jako ibisa, Horusa pod postacią sokoła. Tylko Ozyrysa ukazywano jako człowieka, spowitego w całun. W każdym razie, czcią obdarzano niemal wszystkie zwierzęta, od krokodyla poczynając, a na skarabeuszu kończąc.

Bogowie wedle wierzeń egipskich posiadali także potrzeby podobne ludzkim. Odczuwali głód, pragnienie, smutek i gniew. Dlatego wierni musieli składać bogom liczne dary, które zaspokajały boskie pragnienia i zyskiwały przez to boską przychylność dla ludu.

Statuetka Ozyrysa.

Egipcjanie wierzyli w nieśmiertelność duszy, która po śmierci ciała (jak długo to nie ulegnie rozkładowi) ma zapewnione życie wieczne w krainie podziemi, rządzonej przez Ozyrysa, o ile ten zadecyduje, iż wierny swoimi uczynkami zasłużył na wieczność. Zresztą droga do podziemi, była dość niebezpieczna. Co rusz czyhały na duszę zmarłego demony, pułapki. Jednak Egipcjanie wymyślili liczne zaklęcia, które miały uchronić ich przed tymi niebezpieczeństwami i zapewnić przychylność Ozyrysa w wydanym przez niego wyroku - zmarłego poddawano ważeniu jego zasług i grzechów. W zależności czy dobre uczynki przeważyły na szali, zmarłego dopuszczano do krainy wiecznej szczęśliwości, bądź też, jeśli szala przechyliła się w stronę grzechu, dusza została oddawana na pożarcie demonowi.

Religia okazać się miała najważniejszym elementem kultury egipskiej. Podczas, gdy władza faraonów upadła, a Egipt dostał się pod panowanie obcych narodów i dynastii, lud egipski nadal kornie oddawał cześć swym bogom, tym samym przedłużając trwanie starej cywilizacji. Jednak w III wieku n.e. i wiara w starych bogów zaczęła chylić się ku upadkowi. Starzy, niemrawi bogowie nie byli w stanie zaspokoić potrzeb duchowych Egipcjan, a i wsparcie dla kultu ze strony władców rzymskich znacznie osłabło, rolę dominującą w kulcie zaczęły odgrywać wierzenia chrześcijańskie. Przyjmując nowego Boga, Egipcjanie odrzucili cały dorobek swoich poprzedników, który na blisko dwa tysiące lat pochłonęły piaski pustyni i zapomnienie.

Sztuka

Malowidło ścienne przedstawiające Nefretiti.

Sztuka Egiptu związana była z religią. To dla bogów i ubóstwionych władców wznoszono olbrzymie świątynie i grobowce w formie piramid. W tych ostatnich istniało wiele skomplikowanych systemów korytarzy i komór. Część z nich kończyło się ślepymi uliczkami, bądź też pułapkami, które miały odstraszać ewentualnych rabusiów. Któż z współczesnych ludzi nie słyszał o sławnych piramidach, (np. Cheopsa, Chefrena, Mykerinosa) przepięknych majestatycznych posągach faraonów (np. posągi Memnona), nieprzebranych grobowcach (Dolina Królów, Dolina Królowych) czy genialnych świątyniach (np. Deir el-Bahari, Karnak, Luksor), rzeźbach (Sfinks z Gizy) oraz monumentalnych obeliskach.

Równie ważną rolę odgrywało malarstwo i rzeźba. Zwłaszcza to pierwsze odznaczało się wyjątkowością w ujęciu postaci ludzkiej, proporcjach ludzkiego ciała i jego ujęciu. Tak np. w malarstwie i rzeźbach ukazywano dolną część ciała wraz z głową skierowaną bokiem w stronę widzów, zaś resztę - na wprost. Dokładność, realizm, zwłaszcza w czasach amarneńskich, wzniosły sztukę egipską ku szczytom piękna. Czyż popiersie królowej Nefertiti nadal nie wzbudza wielkich emocji, po upływie kilku tysięcy lat?

Etykiety:

Starożytny Egipt Historia Egiptu Piramidy Faraonowie Nil Daty Egipt Sztuka egipska Religia egipska

Podziel się!

Przeczytaj również...