Elam

2013-10-02 | Autor: Rysiek Hałas

Przybliżony zasięg państwa elamickiego, wokół niego państwa i ludy sąsiednie.

Starożytny Elam znajdował się na wschód od Sumeru, w dzisiejszym Farsie w Iranie. Był to kraj gór i żyznych dolin, zasilanych wodami Choaspesu (dzisiejsza Kercha) i Eulaios (Ulai, dzisiejsze Karun). Stolicą tego państwa była Suza, w której znajdowała się świątynia najwyższego bóstwa ekamickiego In-szuszinaka, czczonego również u Sumerów. Niemniej, Elam dzielił się zazwyczaj na kilka państw, bardziej bądź mniej związanych ze sobą. Najważnieszymi z nich były państwa-dzielnice, ze stolicami w Szimaszce, Awanie , Anszanie i Suzie. Cała historia państwa elamskiego związana jest nierozerwalnie z Mezopotamią, z którą odwiecznie walczyło. Nie oznacza to, że stosunki te wyłacznie były wrogie. Wojny nie przeszkadzały w wymianie handlowej i kulturalnej, wręcz przeciwnie, przyspieszały wzajemne mieszanie się tych dwóch cywilizacji.

Pierwsze pewniejsze wzmianki o Elamie pochodzą z sumeryjskiej "Listy królów". Wedle tego dokumentu, pierwsi trzej królowie Elamu wywodzący się z dynastii awańskiej (od miasta Awan), mieli rządzić Elamem przez 354 lata. Wprawdzie data jest nieprawdopodobna, ale owi królowie musieli istnieć w rzeczywistości. Bezspornym faktem wydaje się dominacja Akadów nad Elamem, którzy przez blisko sto lat zmuszali Elamitów do posłuszeństwa. Obce jarzmo zrzucił dopiero Puzur-In-Szuszinak, będący ostatnim przedstawicielem dynastii awańskiej. Fakt ten miał miejsce około roku 2200 p.n.e. Pomimo tego, Elamici dawali się we znaki włądcom Akadu, począwszy od Naramsina, który musiał odpierać łupieżcze ataki Elamitów. Wraz z powolny, aczkolwiek systematycznym upadkiem państwa akadyjskiego, najazdy elamickie na ziemie Międzyrzecza nasilały się. Tak długi okres obcej władzy, wywarł jednak trwały wpływ na kulturę elamicką. Dobitnie świadczą o tym choćby pomniki Puzur-In-Szuszinaka, wykonane wedle modły mezopotamskiej, ale z inskrypcjami w języku elamickim. W każdym razie następni władcy Elamu, posługiwali się raczej akadyjskim pismem klinowym. W swych inskrypcjach Puzur-In-Szuszinak (ok. 2240 p.n.e.) nazywa siebie potężnym włądcą Abanu (dzielnica Elamu), i obwieszcza, iż bóg In-Szuszinak darował mu władzę nad "czterema stronami świata", co sugeruje, że ten władca pretendował do uzyskania hegemonii nad całą Mezopotamią. Niemniej, jak to miało się zdarzać wielokrotnie w długiej historii Elamu, po śmierci Puzur-In-Szuszinaka, jego następcy nie byli w stanie rozstrzygnąć tej rywalizacji na swoją korzyść.

Mapa z zaznaczonymi miastami sumeryjskimi.

Po upadku Akadu, tymczasową włądzę nad Elamem zdołał osiągnąć władca Lagasz, Gudea , któremu udało się zniszczyć miasto Anszan. W sto lat później władca sumeryjskiego miasta Ur, Szulgi, ponownie uzależnił od siebie Elam, choć jak sądzą uczeni, nie zdołał podporządkować sobie górskich terenów tej krainy, gdzie potworzyły się nowe lokalne dynastie, pretendujące do władzy nad całą krainą. Szulgi pozostawił po sobie świątynię poświęconą In-Szuszinakowi, którą kazał zbudować w Suzie. Jednak po raz kolejny panowanie Sumero-Akadów nie trwało długo. Już około 2046 roku p.n.e. wschodnim Elamem zawładnęła dynastia z Szimaszki, która stopniowo połączyła w swych rękach wszystkie ziemie elamickie, po czym przystąpiła do systematycznych ataków na państwo III dynastii z Ur. Szósty władca dynastii z Szimaszki, Kindattu, zdołał zdobyć i zniszczyć sumeryjskie Ur, kładąc kres cywilizacji nowosumeryjskiej. Dzięki temu do Babilonii mogli napływać Amoryci znad środkowego biegu Eufratu, którzy dali początek cywilizacji babilońskiej.

W XIX wieku p.n.e. władzę nad Elamem zdobyła dynastia Epartydów, zwana tak od imienia Epartiego, założyciela dynastii. Władcy tej dynastii usiłowali przeciwstawić się zaborczym planom Hammurabiego. Następne stulecia to nieustanne zmagania o wpływy nad Mezopotamią między władcami babilońskimi a Elamem, w wyniku czego Kuturmabuk, władca Emutbalu/Jamutbalu graniczącego z Babilonią (a znajdujący się pod wpływem Elamu), zdołał osadzić na tronie Larsy swoich synów. Elamitom udało się również częściowo uzależnić od siebie państwo Esznunna, a wojska elamickie kilkakrotnie wdzierały się do Babilonii, siejąc spustoszenia i pożogę. Być może ciągłe zmagania z Babilonią sprawiły, iż dynastia Epartydów upadła. Miało to miejsce około roku 1500 p.n.e. Fakt ten rozpoczął blisko dwustuletni okres "wieków ciemnych" w historii Elamu.

Dopiero władcom z dynastii Szutrukidów udało się przywrócić znaczenie Elamu na arenie mędzynarodowej. Pierwszy władcą-eponim tej dynastii, Szutruk-Nahhunte I (ok. 1207-1171 p.n.e.), okazał się tęgim wojownikiem, który dał w skórę mieszkańcom Babilonii. Zdołał zapewne przełamać ruchy odśrodkowe w Elamie, ograniczając rolę miejscowej arystokracji, dzięki czemu mógł przystąpić do ekspansywnych kroków względem swoich sąsiadów. Wojska elamickie zdołały zdobyć Esznunnę, a nawet północną część Babilonii z Sippar, Babilonem i Nippurem na czele. Ekspansja elamicka złamała władztwo Kasytów, których definitywnie zniweczył syn Szutruka-Nahhuntego, Kutir-Nahhunte (ok. 1170-1166 p.n.e.). Zdołał ona zająć i splądrować wszystkie większe babilońskie miasta. Nie koniec na tym. Brat i następca Kutira-Nahhuntego, Szilhak-In-Szuszinak (ok. 1165-1151 p.n.e.) zdołał wedrzeć się w głąb państwa asyryjskiego! Jednak wraz z jego śmiercią Elam ponownie stracił swe znaczenie. Nieustanne wojny skruszyły potęgę Elamitów, którzy już za Chutelutusza-In-Szuszinaka (ok. 1150-? p.n.e.) zostali zwyciężeni i wypartci z ziem Babilonii przez władcę IV dynastii babilońskiej (II dynastii z Isin), Nabuchodonozora I (1124-1103 p.n.e.). Tak więc Chutelutusz-In-Szuszinak, musiał zadowolić się panowaniem tylko nad Elamem. Kolejne 400 lat w historii Elamu to ponownie okres "wieków ciemnych". Jak się wydaje, był to okres słabości władzy centralnej, ograniczanej przez władzę i interesy klik arystokratów, zwalczających się nieustannie i krwawo.

W VIII wieku p.n.e. Elam ponownie wkracza z podniesioną głową w zmagania o hegemonię nad światem bliskowschodnim. Jej przeciwnikiem była jednak Asyria, która właśnie budowała swoje ogromne imperium. Elam musiał stanowić dość znaczną siłę, skoro przez blisko dwa wieki był w stanie stawiać czoła władcom Asyrii, i ciągle mieszać się w sprawy Dwurzecza. Około roku 721 p.n.e. babiloński władca, Merodach-Baladan II (721-710 p.n.e.), zawarł sojusz z Elamem, skierowany przeciw Asyryjczykom nastającym na niezależność Babilonii. Wojska Elamitów pod Der nad Tygrysem zwyciężyły Asyryjczyków, dzięki czemu Merodach-Baladan II zdołał utrzymać się na babilońskiej stolicy. Jednak wrogi stosunek do babilońskiej arystokracji, sprawił, iż "szlachta" babilońska wolała rządy asyryjskiego władcy, Sargona II, niż jego. Toteż Babilończycy czynnie wsparli kroki Asyryjczyków zmierzające do przywrócenia jego włądzy nad Babilonią, przy czym Merodach-Baladan II nie mógł liczyć na wsparcie z Elamu, w którym rozpoczęły się jakieś waśnie wewnętrzne. W wyniku tego w 710 roku p.n.e. Babilonia wróciła pod władzę Asyrii. Dumny Chaldejczyk, Merodach-Baladan II nie zamierzał jednak łatwo odpuścić władzy nad Babilonem, który zajął w 703 roku p.n.e., zapewniwszy sobie wcześniej poparcie Elamu, koczujących wzdłuż Dwurzecza Arabów, Aramejczyków i Judejczyków. Pomimo tego, wojska koalicji chaldejsko-elamickiej w 702 roku p.n.e. zostały pokonane w dwóch bitwach - pod Kutą i Kisz. Merodach-Baladan II musiał po raz kolejny uciekać - tym razem na zawsze, a Babilon po krwawym oporze, został włączony w domenę władców asyryjskich. Sanherib (704-681 p.n.e.), usiłował ukarać wścipskich Elamitów, dlatego też przedsięwziął kampanię morską przez Zatokę Perską do Elamu, która jednak zakończyła się niepowodzeniem, a sam Sanherib ledwo zdołał ujść cało z wyprawy.

Około roku 691 p.n.e. ponownie zawiązała się koalicja Babilonu, Elamu, Aramejczyków i Medów, skierowana przeciw imperium asyryjskiemu. Rozstrzygająca bitwa wywiązała się pod Chalule nad rzeką Dialą. Wprawdzie żadna ze stron konfliktu nie zdołała osiągnąć przewagi, to sukces przypisać można Sanheribowi, ponieważ w Elamie ponownie wybuchły zamieszki, zmuszając wojska elamickie do opuszczenia ziem babilońskich. Tak więc w 689 roku p.n.e. osamotniony Babilon padł, a Sanherib kazał zburzyć ciągle buntujące się miasto.

Mapa rozszeżania się państwa asyryjskiego w IX - VI w. p.n.e.

Władcy Asyrii zdawali sobie sprawę, że ciągłe walki z Elamem nie przynoszą porządanych rezultatów, tylko spustoszenia ziem podległych asyryjskiej władzy. Dlatego postanowili raz na zawsze rozwiązać ten kłopot. W roku 655 p.n.e. wojska asyryjskie rozbiły siły elamicko-chaldejsko-aramejskie i zdołały zdobyć elemicką stolicę Sużę. Władca Elamu, Teumman, został pojmany i ścięty na oczach swej zwyciężonej armii. Chwilowa porażka nie przeszkodziła jednak Elamitom w mieszaniu się w sprawy babilońskie. Gdy Szamasz-szuma-ukin (667-648 p.n.e.), namiestnik Babilonu, a zarazem brat Asurbanipala, zbuntował się przeciw swemu zwierzchnikowi, Elamici czynnie i chętnie poparli jego sprawę. Niestety dla niego, Asurbanipal zdołał przeszkodzić połączeniu się armii elamickiej z wojskami Szamasz-szuma-ukina, i w wyniku tego Szamasz-szuma-ukin zmuszony został zakmnąć się w Babilonie. Po długim oblężeniu, gdzie miało dochodzić do ludożerstwa, buntownik wolał rzucić się w płomienie podpalonego przez siebie pałacu, niż dostać się w ręce zaciętego brata. W tym samym czasie w Elamie ponownie wybuchły zamieszki, które wykluczyły Elamitów z walki. Jednak Asurbanipal nie zamierzał czekać, tym razem należało ukarać Elamitów, i to srogo. W 646 roku p.n.e. wojska asyryjskie zdobyły Suzę, w której osadziły podległego sobie władcę. To wywołało kolejne rozruchy, w wyniku których ciagle pojawiali się nowi pretendenci do tronu, co nie przeszkadzało im w prowadzeniu wojny z Asyrią. Po kilku latach zaciętych walk, w 639 roku p.n.e. Asyryjczycy trzeci raz zajęli Suzę. Tym razem miasto zostało zniszczone, posągi bogów i zagrabione przez stulecia przez Elamitów kosztowności z Mezopotamii wywieziono do Babilonu. Klęska Elamitów była całkowita. Nie byli już w stanie prowadzić dalszej walki, przez co łatwo ulegli Persom, wkraczającym od wschodu na ziemie dawnego państwa elamickiego. Jak się wydaje, Persowie dość szybko i raczej pokojowo zmieszali się z Elamitami, przejmując do swej cywilizacji wiele osiągnięć kultury elamickiej.

Etykiety:

Elam Sumerowie Asyryjczycy Lagasz Gudea

Bibliografia:

Praca zbiorowa: The Cambridge Ancient History. T. I. Cz. 1: Prolegomena and Prehistory. Cambridge University Press, 2008
Praca zbiorowa pod redakcją naukową Joachima Śliwy, 2005, Wielka Historia Świata Tom 2 Stary i Nowy Świat od rewolucji neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, ss. 290, Oficyna Wydawnicza FOGRA, ISBN 83-85719-83-0.
Encyklopedia historyczna świata II. Starożytność część 1, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 2000, s. 100-103
Julia Zabłocka, Historia Bliskiego Wschodu w starożytności, wyd. II, Ossolineum, Wrocław 1987.

Podziel się!

Przeczytaj również...