Propaganda plastyczna w Księstwie Warszawskim

2016-09-28 | Autor: Przemysław Łapa

Profrancuska akcja propagandowa na terenie Księstwa Warszawskiego była bardzo potrzebna. Społeczeństwo było wdzięczne Napoleonowi za to, że wskrzesił państwo polskie, ale ludzie liczyli na znaczenie więcej- na wskrzeszenie Rzeczypospolitej. Księstwo Warszawskie traktowane było przez wielu tylko jako namiastka polskiej państwowości, która w toku pomyślnego rozwiązania konfliktów zbrojnych na kontynencie i dzięki przychylności Napoleona na pewno odzyska choć część dawnej potęgi.

Bertel Thorvaldsen, Pomnik Jóżefa Poniatowskiego wykonany w roku 1826

Niestety, Polacy bardzo wysoką cenę płacili za swoją niepodległość. Ziemie polskie były plądrowane przez wojska austriackie, pruskie rosyjskie i francuskie. Gospodarka była w ruinie, którą pogłębiała dodatkowo blokada kontynentalna. Konieczność wystawienia polskich formacji zbrojnych, utrzymywania żołnierzy francuskich i spłacanie licznych zobowiązań wobec Francji tylko pogłębiały kryzys w stosunkach Francja-Księstwo. Dodatkowo, przynajmniej w początkowym okresie funkcjonowania Księstwa szlachta nie mogła przyzwyczaić się i przyjąć za własne nowych rozwiązań politycznych i prawnych praw m.in. Kodeksu Napoleona.

Cesarz Francuzów musiał dbać o swój wizerunek i miał tego świadomość. Akceptacja ze strony społeczeństwa była mu potrzebna. Dlatego wśród ludzi przedstawiano go jako bohatera symbolizującego wolność, pozbawionego wad, dążącego do odbudowy nie tylko mocarstwowości Francji ale poprawy warunków życia wszystkich narodów które zwrócą się do niego o pomoc. Wszystko po to, aby żaden Polak nie miał wątpliwości co do szczerości zamiarów Wielkiego Korsykanina.

W okresie funkcjonowania Księstwa Warszawskiego działania propagandowe miały różne nasilenie. Wszystko zależało od ówczesnej sytuacji politycznej i militarnej. Pierwszym etapem kształtowania i szerzenia tzw. białej propagandy napoleońskiej były ostatnie miesiące 1806 r. i pierwsze półrocze 1807 r. kiedy to ważyły się losy Księstwa Warszawskiego. Kolejnym okresem był 1809 r. i tzw. pierwsza wojna polska. Propaganda profrancuska nasiliła się znów w 1812 r. kiedy wierzono, że nadeszła chwila na odnowienie Rzeczypospolitej a każdy dodatkowy żołnierz była na wagę złota.

Społeczeństwo polskie było bardzo religijne, dlatego często w czasie uroczystości kościelnych i państwowych wygłaszano kazania w których gloryfikowano wręcz osobę Napoleona. Odczytywano również fragmenty utworów literackich i gazet. Utwory literackie odczytywano w czasie spotkań towarzyskich prywatnych i publicznych. Spotkania tego typu organizował baron de Serra, Aleksander Chodkiewicz, Stanisław Zamoyski.

Poziom sztuk plastycznych na ziemiach polskich w pierwszej dekadzie XIX w. był bardzo niski. Możliwości propagandowe malarstwa, rzeźby, architektury i innych sztuk plastycznych były z tego względu bardzo ograniczone. Artyści nie często tworzyli samodzielne dzieła sławiące Francję i cesarza. Wypowiadano się za ten tworząc dekoracje okolicznościowe na czas uroczystości, świat, przemarszów wojsk. W sztuce tego typu dominowały motywy francuskie cesarskie orły, pszczoły, sfinksy, łabędzie, bardzo często dodawano monogramy "N", wszystko z domieszką symbolika sarmackiej.

Jednym z najważniejszych artystów okresu napoleońskiego był dekorator Teatru Polskiego Jan Bogumił Plersch. Innym sławnym artystą tego okresu był Kazimierz Wojniakowski czy Jan Ligber. Ich twórczość przedstawiała charakterystykę systemu napoleońskiego. Trwałość porządku wprowadzonego przez cesarza na ziemiach polskich stanowiła gwarancję na odzyskanie przez Rzeczypospolitą choć częściowej niepodległości i powetowanie krzywd na zaborcach.

Łuk triumfalny w Ślesinie

Aby chwalić potęgę francuską tworzono specjalne transparenty na jego cześć. Napisy na nich brzmiały: Zesłanemu z wysokich niebios, Przybył i stało się światło. Były to jednak, w opinii kreatorów propagandy, zabiegi niewystarczające do tego aby docenić poczynania wyzwoliciela. Dlatego bardzo szybko pojawiły się łuki, bramy triumfalne a nawet specjalne obeliski, które wznoszono tylko po to aby cesarz lub jego bezpośredni podkomendni mogli je zobaczyć. Czasami tworzono je z tak nietrwałych materiałów ze współcześni badacze nie są nawet w stanie odtworzyć ich kształtu. W 1812 r. wzniesiono ku czci cesarza łuk triumfalny w Ślesinie koło Kazimierza Biskupiego. Przetrwał on do dzisiaj.

W okresie Księstwa Warszawskiego także sztuka użytkowa spełniała swoje zadania propagandowe. Dekoracje większych rozmiarów nie były aż tak nasycone treściami ideowymi jak np.: empirowe meble, porcelana, brązy czy zegary. Meble i inne przedmioty codziennego użytku należało sprowadzić z Francji, ponieważ przedmioty te wytwarzane na terenie ziem polskich nabierały własnego charakteru. były raczej proste i oszczędne w zdobieniach, z rzadka pojawiały się na nich motywy ideowe, symboliczne. Rosła natomiast popularność biżuterii patriotycznej, nieco później sztućców stołowych zdobionych na wzór francuski lub z polskimi symbolami narodowymi.

Napis na łuku triumfalnym w Ślesinie

Niezwykle istotnym środkiem przekazu treści ideowych były medale, które nie dość że miały walor artystyczny to także uwieczniały ważne momenty dziejowe. Polskie medalierstwo miało kilka interesujących projektów uczczenia cesarza, sojuszu francusko-saskiego i innych wydarzeń z czasów Księstwa, jednak niewiele z nich udało się zrealizować. Medalierstwo nie przyniosło takich korzyści propagandowych jakich się spodziewano. Medale wzorowane były na model antyczny. Podobnie jak na monetach z tego okresu pojawiał się na nich Napoleon przedstawiany jako spadkobierca Cezarów. Na ziemiach polskich pojawiły się medale upamiętniające zajęcie przez wojska francuskie najważniejszych miast polskich m.in. Warszawę, Królewiec (1807), Wilno (1812). W 1810 r. z Drezna do Warszawy został sprowadzony wybitny medalier i rzeźbiarz Karol Baerendt.

W okresie Księstwa Warszawskiego rozwinęła się także sztuka rzeźbiarska. Kiedy wojska francuskie wkraczały na ziemie polskie społeczeństwo bardzo wymownie pokazywało swój pozytywny stosunek do nowej władzy. Obok obrazów przedstawiających cesarza pojawiały się jego rzeźbione popiersia. 5 X 1807 r. w Sali Czerwonej w Gdańsku, w wolnym mieście pod kontrolą francuską, odsłonięto popiersie Napoleona. Bohaterami rzeźb był nie tylko sam cesarz. Zdarzały się także popiersia, figury członków rodziny cesarskiej a nawet jego najbliższych współpracowników. Rzeźby sprowadzane były najczęściej z Francji lub Włoch. Na ziemiach polskich pojawiały się zazwyczaj kopie dzieł Angela Pizziego, Laboureura, Bartoliniego, czy Chaudeta. Tak cenne przedmioty miały swoje miejsce w najbardziej reprezentatywnych pomieszczeniach w domach Jana Feliksa i Walerii Tarnowskich, Tyzszkiewiczów, Skórzewskich z Czerniejewa, Krasińskich czy Sanguszków.

Wizerunek Napoleona na ziemie polskie dotarł najwcześniej w postaci odbitek graficznych. Karol M. Gröll już w 1797 r. stworzył pierwszy wizerunek Napoleona na ziemiach polskich. Józef Łęski, Jan Zachariasz Frey czy Jan Ligber tematykę tę podjęli już w czasie istnienie Księstwa Warszawskiego. Pod koniec 1806 r. Gazeta Warszawska zamieściła ogłoszenie, w którym informowano o możliwości nabycia wizerunku cesarza.

Moneta z okresu napoleońskiego

Odbitki miedziorytu Ligbera trafiły na łamy Kalendarzyka Politycznego, Chronologicznego i Historycznego na rok 1809, które wydawała księgarnia Jana Ludwika Kocha. Wizerunek cesarza po 1809 znalazł się również w druku w Kalendarzykach Krakowskich.

W malarstwie napoleońska propaganda zyskała potężny środek przekazu propagandowego. Artyści wszystko to czego nie można było ująć w słowach zapisywali w wyobrażeniu artysty. W Księstwie Warszawskim mnóstwo było wzorów artystycznych zaczerpniętych wprost z Francji. Elity polskiego społeczeństwa zamawiały bądź w Paryżu bądź już u lokalnych polskich artystów podobizny Napoleona lub obrazy związane z tematyką napoleońską. Sztandarowym obrazem epoki napoleońskiej w Polsce był obraz noszący tytuł Nadanie Konstytucji Księstwu Warszawskiemu przez Napoleona autorstwa Marcelego Bocciarellego. W 1811 r. obraz trafił do Sali Rycerskiej zamku Królewskiego. Niestety na rozkaz księcia Konstantego w 1813 r. został ściągnięty. Bacciarelli miał również stworzyć portrety współczesnych zasłużonych dla kraju mężów. Innymi twórcami doby Księstwa Warszawskiego byli Stanisław Patek, Kazimierz Wojniakowski, Czesław Tański, Jan Gładysz, Józef Łęski, Jan Bogumił Plersch, Zygmunt Vogel, Antoni Brodowski. Wielu było również rysowników amatorów: Czesław Moniuszko, Henryk Zabiełło, Michał Kosiński, Kazimierz Lux.

Etykiety:

Księstwo Warszawskie Napoleon Napoleon a sprawa polska Józef Poniatowski

Bibliografia:

Cieplińska K., Zwyczaje i obyczaje Nowych Francuzów Napoleona w Księstwie Warszawskim, Łódź 2010
Czubaty J., Księstwo Warszawskie (1807-1815), Warszawa 2011.
Czubaty J., Warszawa 1806-1815. Miasto i ludzie, Warszawa 1997.
Polaczek J., "Romantyczni i romansowi": Żołnierze tułacze, ułani i dziewczyny. Tematyka napoleońska w polskim malarstwie historyczno-rodzajowym, [w:] Studia i materiały z dziejów społecznych Polski południowo wschodniej, pod red. Z. Budzyńskiego, Rzeszów 2003
Polaczek J., Sztuka i polityka w Księstwie Warszawskim. Dzieje, formy, treść i dziedzictwo, Rzeszów 2005

Podziel się!

Przeczytaj również...