Badania nad starożytnością i prehistorią

Początki archeologii jako nauki o starożytności i prehistorii sięgają badaczy z XIV, XV, XVI i XVII wieku n.e. i są związane z działalnością antykwariuszy i podróżników działających głównie na obszarze Europy i Bliskiego Wschodu. W średniowieczu podróżnicy podejmowali podróże do miejsc opisanych w Biblii. Beniamin z Tudeli około roku 1200 odbył podróż do Mezopotamii, notując, iż widział ruiny Wieży Babel i miast opisanych w Biblii- Babilonu i Niniwy. Piętnastowieczny włoski entuzjasta starożytności, Cyriakus z Ankony wędrował po Italii, Grecji i Bliskim Wschodzie opisując antyczne ruiny i identyfikując je z miejscami opisanymi w źródłach. W XVI wieku podróżnicy Rauwolff i Balbi spenetrowali tereny Międzyrzecza budząc zainteresowanie ich dziejami. Na początku XVII wieku Pietro de la Valle spenetrował Babilon i ruiny Persepolis, skąd przywiózł inskrypcje w piśmie klinowym. Pielgrzymi przybywający do Ziemi Świętej często przybywali do Egiptu opisując jego zabytki (wiele opinii na ich temat było naiwnych- piramidy uważano np. za spichlerze biblijnego Józefa). Wspomniany Pietro de la Valle także przebywał przez pewien czas w Egipcie, skąd przywiózł mumie i manuskrypty koptyjskie. W okresie renesansu zaczęły powstawać gabinety osobliwości, w których gromadzono między innymi zabytki archeologiczne z różnych epok. Wielcy twórcy epoki renesansu, papieże, szlachta i królowie posiadali własne, bogate zbiory starożytności, w których skład wchodziły monety, posążki, rzeźby, broń i inne przedmioty (były najczęściej przedmioty z rabunkowych wykopalisk a także mniej lub bardziej doskonałe falsyfikaty). Władcy i szlachta interesowali się jednak bardziej samymi dziełami sztuki i filozofią starożytnej Grecji, niż odtwarzaniem dziejów starożytnych. W Europie Zachodniej pojawili się antykwariusze ludzie zajmujący się zbieraniem, gromadzeniem i opisywaniem tego, co dziś nazwalibyśmy źródłami archeologicznymi. Opisywali również starożytne i prehistoryczne monumenty, które były doskonale widoczne w krajobrazie (tak jak Forum Romanum czy megality w Europie Zachodniej). Żyjący w XVII wieku John Aubrey opisał w swoim dziele Monumenta Britannica przebadane przez siebie megalityczne konstrukcje w Avebury w Wielkiej Brytanii (m. In. Stonehenge). Kontynuator jego prac, William Stukeley wywodził początki Stonehenge od celtyckich druidów, wykonywał też dokładne plany badanych stanowisk. We Francji Nicolas de Fabri de Pairesc (1580-1637) próbował porównywać znalezione zabytki z informacjami zawartymi w źródłach pisanych. Ten sam kierunek badań obrał Jacques Spon (1647-1685), który użył greckiego terminu "archeologia" na określenie badań nad starożytnością. Lekarz polski, Jan Jonston z Szamotuł zidentyfikował znalezione przez siebie na cmentarzysku naczynia, jako urny zawierające prochy zmarłych. Około 1620 roku gdańaszczanin Filip Cluverius wprowadził do nauki termin starożytność- historia antiqua jako okres dziejów najstarszych państw- od Egiptu do upadku Rzymu. W 1674 ambasador Francji przy Wielkiej Porcie, markiz de Nontinel zadokumentował rzeźby na przyczółkach Partenonu w Atenach, krótko przed zniszczeniem budowli w czasie wojny Wenecjan z Turkami (1687). W Europie znajdowano w tym czasie przy robotach rolnych i ziemnych narzędzia krzemienne, które uważano za strzałki piorunowe lub wytwory natury, a odnalezione naczynia gliniane- za przedmioty tworzące się za sprawą "siły stwórczej" (która miała m.in. powodować samoistne tworzenie się robaków w gnijącym mięsie- samorództwo). Tak samo traktowano skamieniałości i szczątki organizmów kopalnych (w Chinach kości ludzi prehistorycznych były sprzedawane jako kości smoków wraz ze szkieletami gadów kopalnych i przerabiane na lekarstwa). W najlepszym razie prehistoryczne artefakty zapełniały gabinety osobliwości lub domy antykwariuszy. Wykształceni ludzie w Europie wierzyli, że świat został stworzony w 4004 roku p.n.e. (data ustalona przez arcybiskupa Usshera z Armagh w Irlandii w Annals of the World) i cała wiedza o przeszłości znajduje się na kartach Biblii i pisarzy antycznych. Prace antykwariuszy i podróżników zaczęły jednak powoli przenikać do świadomości wyższych warstw społeczeństwa. Zaczęto wysuwać pierwsze nieśmiałe tezy na temat pradziejów ludzkości i starożytności. Angielscy arystokraci organizowali w XVII i XVIII tzw. Grand Tours- wielkie objazdy szlakiem starożytnych zabytków, które przynosiły często plon w postaci opisów stanowisk archeologicznych. W 1733 roku w Londynie założono Society of Dilletantii, którego członkowie organizowali wyprawy do starożytnych miejsc (Palmyra, Baalbek, Grecja, Jonia) i wydawli obszerne opracowania na temat starożytnych zabytków, m.in.: Antiquities of Athens i Antiquities of Ionia. Na początku XVIII wieku francuski uczony Antoine Goguet (1716-1758) pracował nad opisem starożytności, w którym zawarł wydarzenia opisane w kolejności chronologicznej i ich kontekście społecznym. Wyniki swych studiów zawarł w książce: The Origin of Laws, Arts, and Sciences, and their progress among the most Ancient Nations, które było pierwszym naukowym studium historii starożytnej (Goguet zawarł w nim dzieje Izraelitów, Fenicjan, Asyryjczyków, Babilończyków i Greków).

Tymczasem epoka oświecenia w Europie przyniosła wielkie osiągnięcia naukowe i nowe podejście do wczesnych dziejów ludzkości. Jeszcze we wczesnym okresie swej twórczości francuski myśliciel Wolter twierdził, że historia starożytna jest niczym więcej, jak tylko zaakceptowaną fikcją. Jakkolwiek to twierdzenie może się wydawać wyrazem absurdalnej przesady, to jednak dobrze charakteryzuje ona krytycyzm epoki oświecenia, która kładła nacisk na naukowe badanie dziejów, a nie na bierny podziw dla starożytnych autorów i zbieranie artefaktów. To krytyczne podejście było bardzo pożyteczne i zapoczątkowało rozwój prawdziwie naukowej archeologii. Symptomatyczne są tu prace brytyjskiego historyk Edwarda Gibbona (1737-1794) nad schyłkowym okresem starożytności, zwłaszcza książka History of the Decline and Fall of the Roman Empire. Badacze osiemnastowieczni zdawali sobie sprawę z istnienia społeczności żyjących na dużo niższym poziomie kulturowym niż Europejczycy, nie np. znających metali czy rolnictwa. Społeczeństwa takie były odkrywane przez Europejskich badaczy i kolonizatorów od końca XV w Afryce i obu Amerykach, a w XVIII wieku także w Australii i Oceanii. Traktowano je zrazu jako ludy zdegenerowane, które zapomniały umiejętności koniecznych do życia w cywilizowanym społeczeństwie, co zgadzało się z ogólnie przyjętą teorią upadku ludzkości. Jednak pod wpływem odkryć narzędzi pierwotnych ludzi w Europie i szerzeniem przez filozofów oświecenia idei postępu i kolejnych stadiów w rozwoju ludzkości społeczności te poczęto traktować jako relikty minionych epok w dziejach. Polski intelektualista, Stanisław Staszic(1755-1826) w swojej książce Ród Ludzki zawarł opis postępu technicznego i rozwoju społeczeństwa ludzkiego poprzez wieki. Oświeceniowe poglądy na temat dziejów ludzkości znalazły się w Wielkiej Encyklopedii Francuskiej. Równolegle do rozważań teoretycznych trwało odkrywanie reliktów starożytnych cywilizacji. Przyrodnik francuski de Jussieu porównywał narzędzia krzemienne z Europy z podobnymi narzędziami Indian amerykańskich. W 1737 roku Richard Pococke odkrył piramidę schodkową i kompleks sepulkralny w Sakkarze w Egipcie, a Giovanni Caviglia eksplorował Piramidę Cheopsa. We Francji Auguste Caylus (1692-1765) wydawał dzieła i rozprawy na temat zabytków celtyckich, greckich, etruskich, rzymskich i galijskich, w których starał się analizować dla uzyskania informacji o starożytnych społeczeństwach- traktował je tak jak dzisiejsi archeolodzy wszystkie źródła archeologiczne. Największe jednak zasługi dla powstania naukowej archeologii położył Johann Joachim Winckelmann (1717-1768), który wydał pierwszą historię sztuki starożytnej- Geschichte der Kunst des Alterthums. Była to fundamentalna praca dla archeologii starożytnej, choć autor nie ustrzegł się w niej wielu błędów (np. zaprzeczał istnieniu sztuki rzymskiej). W 1710 roku rozpoczęto z inicjatywy księcia Maurycego Lotaryńskiego wykopaliska w Pompejach- najlepiej chyba do dziś zachowanym mieście starożytnym, które trwają z przerwami do dnia dzisiejszego. Stanisław Kostka Potocki (1755-1821) prowadził badania na nekropolii w Nola w południowych Włoszech i wydał w wolnym tłumaczeniu dzieło Winckelmanna, dochodząc do odkrywczych i nowatorskich wniosków. Wykopaliska w Egipcie prowadził Michał Tyszkiewicz (1814-1873). Ambasador brytyjski przy Wielkiej Porcie, Lord Elgin sprowadził w początkach XIX wieku rzeźby z ateńskiego Akropolu. W Ameryce Północne Thomas Jefferson (1743-1826) przeprowadził wykopaliska na terenie kopców grobowych we wschodniej części USA, stwierdzając, że prawdopodobnie zostały one zbudowane przez przodków Indian. Był pierwszym, który dla rozwiązania konkretnego problemu badawczego przeprowadził wykopaliska. Tak samo postępował angielski badacz Colt Hoare (1758-1838). Amerykański badacze: Caleb Atwater (1778-1867) i Ephraim Squier (1821-1888) badali kopce grobowe z terenu USA i wprowadzili wiele nowatorskich zmian w metodyce badań, doszli jednak do błędnych wniosków- głosili tezę o "rasie budowniczych kopców" przybyłej z zewnątrz. Jak widać do końca XVIII i początku XIX wieku ludzie badający przeszłość wyszli poza etap zbieractwa i spekulacji, tworząc podstawy pod prawdziwe badania.

Jednak dopiero XIX wiek przyniósł narodziny nowoczesnej, naukowej archeologii. Impuls do powstania nowej dyscypliny naukowej wyszedł od geologów. Angielscy uczeni: James Hutton (1726-1797) i Charles Lyell (1797-1895) sformułowali zasady stratygrafii geologicznej będące podstawą datowania znalezisk (zasada superpozycji i pierwotnej ciągłości warstw). Stwierdzili też, że procesy kształtujące powierzchnię Ziemi zachodziły w ciągu bardzo długiego okresu czasu- tym samym starożytność Ziemi musi być bardzo wielka. Zasady te sformułował głównie Lyell w swoim dziele Principles of Geology z 1833 roku. Niedługo potem nadeszło wydarzenie, które odmieniło historyczną perspektywę ludzkości i światopogląd cywilizowanego świata. Urzędnik z Abbeville we Francji, Jacques Boucher de Pethres (1788-1868) odkrył w osadach rzecznych Sommy narzędzia krzemienne występujące wspólnie ze szczątkami wymarłych zwierząt. Potwierdzone przez brytyjskich geologów, którzy odwiedzili de Pethresa w Abbeville, odkrycie to obaliło twierdzenia biskupa Usshera o niewielkiej starożytności rodzaju ludzkiego. Odtąd stało się jasne, że ludzkość liczy sobie setki tysięcy, a nawet i miliony lat. Kolejnym znaczącym wydarzeniem było wydanie przez Karola Darwina (1809-1882) pracy The Origin of Species by the means of natural selection (1859) oraz The Descent of Man (1871), w których wyjaśniał kwestie pochodzenia gatunków w tym człowieka. W 1862 Thomas Henry Huxley (1825-1895) wydał pracę Evidence as to Man\'s Place in Nature , w której poruszał m.in. kwestie odkrytych w Niemczech szczątków człowieka neandertalskiego. Dla archeologii prehistorycznej fundamentalną pracą była w owym czasie książka Johna Lubbocka Prehistoric Times, wydana w roku 1865. Autor opisał w niej koleje postępu ludzkości w czasach prehistorycznych, wprowadził też pojęcia paleolitu i neolitu na oznaczenie stadiów epoki kamienia. Jego rozważania opierały się na koncepcji ewolucji. Wszystko to zbiegło się z odkryciami prehistorycznych szczątków ludzkich na obszarze Europy. Nieco wcześniej dyrektor Muzeum Starożytności Krajowych w Kopenhadze, Christian Jurgenson Thomsen 91788-1865) opracował chronologiczny system trzech epok dla zabytków z terenu Europy- epok kamienia, brązu i żelaza (w 1836 roku). System ten został później przyjęty przez archeologów europejskich. Koncepcja ewolucji wywarła wpływ na nowo powstałą prehistorię i archeologię. Antropolog brytyjski Edward Burnett Tylor (1832-1917) badał społeczeństwa pierwotne i wprowadził system ich podziału na dzikie, barbarzyńskie i cywilizowane, owocem jego prac była książka Cywilizacja pierwotna wydana w 1877 roku. Tylor początkowo badał cywilizację Azteków z terenu Mezoameryki oraz wprawnie stosował źródła archeologiczne dla poparcia swoich tez, włączając je w ewolucjonistyczny schemat dziejów ludzkości. W USA podobne wyniki osiągnął Lewis Henry Morgan (1818-1881), badacz kultury Indian, który na podstawie badań systemów pokrewieństwa pierwszy wywiódł pochodzenie rdzennych Amerykanów z Azji. W swojej pracy Ancient Society wysunął tezę, że wcześni ludzie żyli w stanie pierwotnego komunizmu. Hipoteza ta rychło została podchwycona przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa i włączona do rozważań o formacjach społeczno-ekonomicznych. Pradzieje człowieka zaczęto rozpatrywać w kontekście teorii ewolucji biologicznej, a odkrywane artefakty poczęto traktować jak stale ewoluujące od form prostszych do bardziej złożonych gatunki. Tak powstała typologia- metoda datowania względnego, której mistrzem okazał się Oskar Montelius (1843-1921), archeolog szwedzki, który na podstawie typologii wytworów brązowych i żelaznych ustalił chronologię epok brązu i żelaza w Europie. Podobnymi podziałami chronologicznymi oraz powiązaniami między prehistoryczną Europą, a regionem śródziemnomorskim zajmował się Nils Aaberg (1888-1957). We Francji Edward Lartet (1801-1881) ustalił pierwszy system chronologiczny dla najstarszych pradziejów Europy, oparty na kryteriach paleontologicznych (epoki hipopotama, mamuta i renifera). Jego kontynuator, Gabriel de Mortillet (1821-1898) ustalił nowy system chronologiczny dla całego świata według kryteriów kulturowych. Uważał, że ewolucja kulturowa była procesem przebiegającym tak samo dla całej ludzkości. Inni uczeni francuscy: Edmund Carthailhac (1843-1912) czy ks. Henri Breuil (1877-1961) prowadzili badania nad prehistoryczną sztuką naskalną w Europie. W Anglii generał Augustus Fox-Lane Pitt-Rivers (1827-1900) udoskonalał techniki wykopaliskowe prowadząc dokładną dokumentację badanych stanowisk (m.in. Cranborne Case). Badacz ten zajmował się także chronologią i sekwencjami chronologicznymi. Ferdinand Keller w roku 1854 odkrył osady palowe u brzegów jezior szwajcarskich koło Neuchatel. Archeolog niemiecki Georg Johann Ramsauer odkrył i Austriaccy archeolodzy M. Hoerns i L. Niederle wydali w końcu XIX wieku pierwsze syntezy prehistorii Europy i świata (Die Urgeschichte des Menschen -1892 i Lidstwo v dobie prehistoricke- 1893). W 1874 roku Józef Łepkowski założył pierwsza na ziemiach polskich katedrę archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Gotfryd Ossowski (1834-1897) badał najstarsze znane wówczas ślady bytności ludzi pod Krakowem. Włodzimierz Demetrykiewicz (1859-1937) ustalił chronologię pradziejów Polski komplementarną z chronologią prehistorii Europy. Metody eksploracji stanowisk udoskonalali Karol Hadaczek (1873-1914) i Erazm Majewski (1858-1922). Dokonania tych archeologów zbiegły się w czasie z odkryciem na Jawie przez Eugena Dubois szczątków Homo erectus w pobliżu miejscowości Trinil i Sangiran w latach 80-tych XIX wieku. Odkrycia dotyczące ewolucji i prehistorii człowieka wzbudziły zainteresowanie warstw wykształconych zachodniego społeczeństwa będąc nierzadko przedmiotem zażartych dyskusji i debat intelektualnych. Archeologia stała się w pełni wykształconą nauką zajmującą się przeszłością ludzkości. W całej Europie powstawały na uniwersytetach katedry archeologii (pierwsza w 1851 roku na Uniwersytecie w Cambridge założona przez prof. Johna Disneya) oraz towarzystwa naukowe, których celem było badanie prehistorii regionalnej i starożytności.

Przeczytaj również...

Wyraź swoje zdanie :

Komentujesz jako użytkownik niezarejestrowany - gość. Z tego powodu, zanim komentarz pojawi się na stronie będzie musiał zostać zaakceptowany przez naszą redakcję. Aby Twój komentarz został od razu opublikowany na naszych łamach zachęcamy do darmowej rejestracji!

Nick* :

Email* :

Dodaj komentarz

Użytkownik	GM
	Dodano: 2011-05-18 Niewiem czy to właściwe miejsce, ale mam pytanie - jak wyglądały starożytne wsie Greków i Rzymian. Wygląd domów zgród itp., i nie chodzi mi o zabudowy wielkich posiadaczy ziemskich ale zwykłych małorolnych. Na temat wsi egipskich można znaleźć co się chce, wg literatury i sieci w Grecji i Italii istaniały tylko miasta. Edytuj

Redaktor	Damian Szczypiński
	Dodano: 2011-05-20 oczywiście, że istniały wsie i w Grecji oraz Italii. jest o nich mnóstwo informacji. jeśli chodzi o badanie historii starożytnej to szukaj w źródłach nie opracowaniach, będziesz miał opis z pierwszej ręki. Edytuj