Indoeuropejczycy
Pochodzenie i historia Indoeuropejczyków
Kwestia pochodzenia ludów indoeuropejskich jest jednym z najbardziej ważkich problemów badań historycznych i archeologicznych. Pochodzenie ludów zasiedlających ogromne połacie Ziemi odruchowo budzi ciekawość. Znaczenie tego zagadnienia jest ogromne, a to ze względu na rolę historyczną ludów mówiących językami indoeuropejskimi. Zainteresowanie historią i genezą tych ludów i języków sięga XVIII w. Sir William Jones, który był sędzią sądu w Kalkucie musiał nauczyć się miejscowych języków, by należycie pełnić swe obowiązki. Udał się do znanej i starej hinduskiej uczelni w Nadiya i zaczął zgłębiać starożytne hinduskie teksty. Wczytał się w najstarsze religijne przekazy- Wedy, których dokładny wiek nie był wtedy znany. Stopniowo do umysłu angielskiego sędziego docierała świadomość, że język, w którym Wedy zostały napisane jest bardzo podobny do perskiego i języków Europy (greki, łaciny, gockiego, niemieckiego, angielskiego). Odnajdywał bardzo podobne słowa i struktury gramatyczne. Z czasem doszedł do wniosku, że wszystkie te języki mają wspólne pochodzenie. Nie wiadomo było jednak, od jakiego wspólnego prajęzyka pochodzą wszystkie te narzecza. Wobec braku możliwości rozwiązania tej kwestii, nauka pozostawiła ją na uboczu.
Krajobraz stepu Eurazji
XIX wiek to okres żywiołowego rozwoju archeologii i historii starożytnej. Nauki te rychło zajęły się rozwiązywaniem problemu Indoeuropejczyków. Niemiecki archeolog Gustav Kossina dogłębnie zajął się tą kwestią. Postawił hipotezę, że praojczyzna (Urheimat) ludów indoeuropejskich leżała w północnej Europie (na terenie płn. Niemiec i półwyspu Jutlandzkiego). Inni próbowali ją lokalizować na terenach na północ od Niemna.
Postawiono także hipotezę, że Indoeuropejczycy rozprzestrzenili się w IV tys. p. Chr. z terenu gór Armenii w kierunku Grecji i Indii. Jeszcze na przełomie XVIII i XIX wieku niemiecki filozof Karl Wilhelm Friedrich Schlegel twierdził, że rodzina języków indoeuropejskich powstała na terenie subkontynentu indyjskiego i stamtąd też wywędrowali pierwotni Indoeuropejczycy. Wedle tej tezy, ich ojczyste tereny leżały na terenie Pendżabu (pogranicze Indii i Pakistanu), gdzie mieszkali od VI-tego tysiąclecia p. Chr. Stamtąd mieli oni zawędrować najpierw do Baktrii i Kambodży, a potem do środkowej Azji, Kotliny Tarymskiej i nad Morze Kaspijskie. Na stepach Azji Centralnej mieli się zapoznać z udomowionymi końmi, które przenieśli do Indii. Następnie opanowali Europę. Teoria ta jest powszechnie odrzucana z powodu błędów historycznych (jej zwolennicy datują niewłaściwie powstanie Rigwedy) i lingwistycznych (inne języki indoeuropejskie nie wykazują wpływu języków drawidyjskich, jakie musiałyby wykazywać, gdyby ich praojczyzna leżała w Indiach). Angielski archeolog Colin Renfrew skonstruował alternatywną teorię na temat ojczyzny Indoeuropejczyków. Umieszcza ją w Azji Mniejszej, ok. 7000 lat p. Chr. Z tego obszaru ludy te rozprzestrzeniły się na tereny Europy niosąc ze sobą innowację w postaci rolnictwa. Indoeuropejczycy mieliby więc wprowadzić w Europie gospodarkę wytwórczą w okresie neolitu. Inni optują za ciągłością etniczną i kulturową na terenie Europy od okresu paleolitu. Wobec wszystkich tych teorii można wysunąć poważne kontrargumenty natury historycznej, językoznawczej i genetycznej. Obecnie w nauce preferowana jest tzw. hipoteza kurhanowa, zakładająca, że Praindoeuropejczyków należy identyfikować z kulturami kurhanowym z terenu stepu nadczarnomorskiego, nadkaspijskiego i przedgórza Kaukazu.
Praojczyzna Indoeuropejczyków
Praojczyzna ludów indoeuropejskich wg Anthony 2007
Miejscem pochodzenia ludów mówiących językami Indoeuropejskimi są stepy pomiędzy Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim. Od południa ograniczają je szczyty Kaukazu, od północy tajga i lasy strefy umiarkowanej. Step rozciąga się jeszcze bardziej na wschód, aż do środkowej Azji, sięgając Pamiru i gór Ałtaj. Jest bezkresną trawiastą równiną pozbawioną w zasadzie drzew (oprócz obszarów bezpośrednio nad brzegami wielkich rzek takich jak Don czy Wołga). Roślinność zmienia się w zależności od sezonu. Panuje tu ostry kontynentalny klimat. Temperatura może dochodzić do +40ºC w lecie i spadać do -40ºC w zimie. Najdotkliwszy jest przenikliwy mróz potęgowany wiatrami w czasie zimy. Wiatry te w lecie czynią upał bardziej znośnym. Opady wahają się między 250 a 500 mm rocznie. Dominującym zwierzęciem jest tu dziki koń (Equus caballus), oprócz niego żyją tu jeszcze antylopy. Warunki są więc ciężkie i wymuszają na ludności zamieszkującej stepy określony model życia i gospodarowania. Najlepszym sposobem przeżycia na stepie jest koczownicze pasterstwo, uprawiane przez wszystkie ludy tam zamieszkujące od neolitu do czasów historycznych (Kimmerowie, Scytowie, Sakowie, Roksolanie, Alanowie, Sarmaci, ludy ałtajskie i tureckie). W okresie neolitu nastąpiła tzw. rewolucja produktów ubocznych, zwana też drugą rewolucją neolityczną. Polegała ona na odkryciu i rozprzestrzenieniu się pomysłu wykorzystania produktów zwierzęcych takich jak mleko i jego przetwory (twaróg, śmietana, sery), wełna, gnój, skóra oraz na użyciu siły pociągowej zwierząt. Przemiany te doprowadziły do powstania pierwszych społeczeństw nomadycznych, m. in. na stepie Eurazji.
W okresie neolitu i epoki miedzi rozwijały się na obszarze pontyjsko-kaspijskim liczne kultury koczowniczych pasterzy. Jedną z nich był zespół kultur kurhanowych. Kultura grobów jamowych rozwijała się na obszarze od Dniestru do Morza Kaspijskiego pomiędzy 3600 a 2300 p. Chr. Ludzie tej kultury byli wędrownymi pasterzami wspomagającymi się od czasu do czasu rolnictwem. Swoich zmarłych grzebali w jamowych grobach pod kurhanami. Jako jedni z pierwszych w tej części świata znali koło i wóz. Nad jeziorem Kriwoje w okolicach Czelabińska odnaleziono pochówek z ok. 2000 r. p. Chr., który zawierał szczątki konia, wędzidła, łuku i strzał, fragmenty kół i osi rydwanu. Obszar występowania tej kultury archeologicznej był najprawdopodobniej ojczyzną Indoeuropejczyków. Ale udomowienie konia oraz użycie wozu i rydwanu sprawiło, że zaczęli się oni rozprzestrzeniać na inne obszary stepu. Rychło na bazie tej ekspansji rozwinęły się inne kultury: Bugo-Dniestrzańska (6000 p. Chr.),Samara (5000 p. Chr.), Chwałyńska (5000 p. Chr.), Dniepro-Doniecka (5000-4000 p. Chr.), kultura Usatowo (późne IV tysiąclecie przed Chr.), Majkop-Derejiwka (3500-2500 p. Chr.). Około 3500 p. Chr. kultury kurhanowe rozprzestrzeniły się z dorzecza Wołgi na obszary pomiędzy Wołgą a Dnieprem, następnie na przedgórze Kaukazu (gdzie powstała kultura Majkop), w I poł. III tys. p. Chr. opanowały cały obszar stepu od Rumunii po Ural.
Badania genetyczne wykazują że haplogrupa chromosomu Y oznaczona jako R1a1 spotykana jest w genach ludzi z Azji Środkowej, Słowian wschodniej i środkowej Europy, w Pakistanie i w Indiach. Uważa się, że jej rozprzestrzenienie się można wiązać z wędrówkami Praindoeuropejczyków na wschód i Zachód. Językoznawcy szczegółowo zbadali przesłanki świadczące o tym, że język praindoeuropejski istniał między 4000/3500 p.Chr. a 2500 p. Chr. Pierwszą datę wyznacza wspólne u ludów indoeuropejskich słownictwo dotyczące wełny i wyrabianych z niej tkanin. Najstarsze przykłady wykorzystywania wełny znane są z Europy, z Polski (Bronocice) i stepu pontyjskiego (Chwałyńsk, 4600/4200 p. Chr.). Fragmenty tkanin wełnianych znane są z terenów przedgórza Kaukazu z grobów kulturowych Nowoswobodnaja. Datę zaniku języka praindoeuropejskiego jako języka mówionego wyznacza upowszechnienie się wozu zaprzężonego w konie (o czym niżej). Ostateczny podział tego języka nastąpił w okolicach 2500 r. p. Chr. Jako pierwsza, ok. 4200 lat p. Chr. oddzieliła się gałąź anatolijska, potem tocharska (3700 p. Chr.). Zachodnie rodziny języków indoeuropejskich (germańska, bałto-słowiańska, celtycka, italska) wykształciły się w okresie od 3300 p. Chr. do 2800 p. Chr. 2500 lat p. Chr. z języka praindoeuropejskiego wyłonił się język pragrecki, a ok. 2200 p. Chr. praindoirański, który ok. 1800 p. Chr. podzielił się na rodzinę irańską i indyjską.
Na podstawie danych językowych i archeologicznych da się nieco powiedzieć o życiu społecznym, religijnym i gospodarczym pierwszych Indoeuropejczyków. Byli oni przede wszystkim koczowniczym, ale wydaje się, że korzystali także z dobrodziejstw rolnictwa. Hodowali bydło, owce, kozy i świnie. Trudnili się też pszczelarstwem. Używali do uprawy ziemi pługa lub radła. Znali wszelkie narzędzia do zbioru i obróbki zboża. Ich głównym środkiem transportu był wóz zaprzężony w konie. Jako społeczeństwo dzielili się na rodziny i poszczególne rody lub klany kierowane przez naczelników, które grupowały się w plemiona. Istniało silne przywództwo, ze względu na łatwość kradzieży głównej części dobytku, jaką było bydło. Jako, że niebo jest najbardziej dominującym elementem w krajobrazie stepu, siedziby czczonych przez siebie bogów umieszczali oni właśnie w niebie.
Ich najbliższymi sąsiadami były od północy ludy Protouralskie (przodkowie ludów Fino-ugryjskich i Samojedzkich). Od południa obszary zamieszkane przez Indoeuropejczyków graniczyły z terytoriami ludów kaukaskich. Bardzo ciekawa jest kultura Majkop z przedgórza Kaukazu. Lud, który ona reprezentuje zajmował się na dużą skalę metalurgią. Swoich zmarłych wodzów chował pod kurhanami (szczególnie bogate znane są z Kubania) z bronią z brązu (topory, czekany, miecze), figurkami lwów i byków (co budzi skojarzenia z mezopotamskimi symbolami władzy, złotymi ozdobami i kamiennymi pieczęciami. Lud z Majkop znał technikę wytapiania przedmiotów brązowych metodą na wosk tracony. Prowadził daleką wymianę handlową: sprowadzał turkusy ze srodkowej Azji, lazuryt z Afganistanu. Uzyskiwali w górach Kaukazu rudę miedzi i złoto, którym handlowali z sumeryjską Mezopotamią.
Konie i rydwany
Najważniejszym wydarzeniem we wczesnej historii plemion zamieszkujących step było bez wątpienia udomowienie konia i wynalezienie nowego środka transportu i broni jednocześnie- rydwanu. Można bez przesady powiedzieć, że te dwie innowacje w połączeniu z warunkami naturalnymi stepu przyczyniły się do wytworzenia specyficznego modelu kulturowego Indoeuropejczyków.
Tarpan - być może krewny wczesnych koni udomowionych na stepie
Obszarem, na którym udomowiono konia był właśnie ster Eurazji. Tu żyły w dużych stadach liczne dzikie konie trzech gatunków (Equus ferus caballus, Equus hemionus, Equus hydruntinus) podobne do koni Przewalskiego. Znaleziska archeologiczne pokazują, że udział kości końskich w odpadkach kuchennych ludów stepowych wynosi ok. 40%. Świadczy to polowaniach na te zwierzęta. Ludzie współistnieli na stepie z końmi tysiące lat i wykorzystywali ich mięso. Koń nie jest zwierzęciem łatwym do udomowienia. Jest duży i agresywny. W sytuacji zagrożenia ucieka lub atakuje, kopiąc i gryząc. Jest jednak także wytrzymały i przystosowany do ciężkich warunków stepu. Może w najgorszym razie służyć jako zapas mięsa na zimę. Takie wykorzystanie koni przez pasterzy bydła z rejonu pontyjskiego stepu istniało już ok. 4800 lat p. Chr. W kulturze Botai z terenu Kazachstanu z lat 3700-3000 p. Chr. konie były wykorzystywane na bardzo szeroką skalę. Z miejscowości Botai pochodzą dowody na udomowienie koni i wykorzystywanie ich w transporcie. Prawdopodobnie znajdowały się tam jedne z najstarszych w świecie stajni. Mieszkańcy osiedla polowali na konie na stepie, łapali je by jeździć na nich wierzchem, bądź zabijali na mięso. Oznacza to, że już 3700 lat p. Chr. zostały udomowiono konie i jeżdżono na nich wierzchem oraz zaprzęgano do ciągnięcia ciężarów. W okresie od 3500 p. Chr. konie zaczynają być wykorzystywane w kulturach: Majkop i transkaukaskiej. Także w Europie, w kulturze badeńskiej i nad Dunajem ludzie zaczęli jeździć konno, by doglądać swych stad.
Znaczenie udomowienia konia w dziejach ludzkości jest tak ogromne, że nie sposób go przecenić. Z pomocą koni ludzie mogli doglądać o wiele większych stad niż pieszo, co znaczy, że mogli dzięki temu posiadać większy majątek. Dążenie do zwiększenia liczby stad owocowało międzyludzkimi i międzyplemiennymi konfliktami i zawieraniem przymierzy. Tworzyły się nowe związki plemienne. Im bogatsi byli właściciele stad, tym więcej luksusowych dóbr chcieli nabywać i tym bardziej rozgałęzione były kontakty handlowe. Ogromne zmiany zaszły w sposobie prowadzenia wojny. Można było teraz szybko uderzyć na przeciwnika, pokonać go i zrabować jego dobytek, a potem jeszcze szybciej uciec. Koń mógł szybko przetransportować swego właściciela na pole bitwy i sprawnie go z niego ewakuować. W epoce żelaza powstanie krótkiego łuku refleksyjnego pozwoliło na wyłonienie się formacji konnych łuczników, ale w neolicie i epoce brązu było na to jeszcze za wcześnie. To inny wynalazek zmienił wraz koniem oblicze wojny i transportu epoki brązu- wóz. Wczesne pojazdy kołowe stanowiły skomplikowane połączenie kół, osi, pudła wozu i dyszla wraz z elementami skórzanymi. Ich połączenie w celu zbudowania sprawnego i niezawodnego pojazdu jest trudniejsze niż się nam wydaje. Wymaga dobrego opanowania rzemiosła ciesielskiego i dobrej znajomości podstawowej fizyki ruchu. Być może jednym z najstarszych śladów wozu jest ścieżka zachowana pod kurhanem w Flintbek sprzed 3400 lat p. Chr., która mogła zostać utworzona przez przejeżdżające wozy. Pojazdy kołowe wspominane są także w najstarszych tekstach Mezopotamii z Uruk ok. 3300 lat p. Chr. Kółko z ceramicznego modelu wozu z Arslantepe nad Eufratem pochodzi z ok. 3400/3100 lat przed Chrystusem. Naczynie kultury pucharów lejkowatych z Bronocic w województwie świętokrzyskim ozdobione przedstawieniem czterokołowego wozu pochodzi sprzed ok. 3500 lat p. Chr. i jest jednym z najstarszych na świecie. Podobne przedstawienia z tego samego czasu znaleziono na naczyniach z Niemiec. Z miejscowości Edvik nad Wołgą, z pochówku kurhanowego pochodzi kocioł z przedstawieniem wozu ciągniętego przez jakieś zwierzę. Z okresu pomiędzy 3000 a 2000 p. Chr. pochodzą zachowane w całości niemal pojazdy drewniane z Ukrainy i Rosji. Najlepiej zachowane pochodzą z Kubania (Ostannyj Kurgan) z okresu pomiędzy 3300 a 2900 lat p. Chr. z okresu pomiędzy 3200 a 2900 p. Chr. pochodzą zachowane w bagnach i jeziorach wozy ze Szwajcarii, Holandii i Danii.
Znaczenie wynalezienia sprawnego wozu kołowego dla dalszych dziejów człowieka jest ogromne. Ciężkie ładunki mogły być od tego momentu transportowane nie tylko wodą, ale i lądem. Zwierzęta zastąpiły ludzi w transporcie wielu dóbr i materiałów. Wzmogło to znacznie rozwój handlu i kontaktów między społecznościami. Dla koczowników oznaczało to zwiększenie liczby posiadanych dóbr i zasięgu odbywanych wędrówek. Spora część wspólnego dla języków indoeuropejskich słownictwa związana jest z terminologią dotyczącą zaprzęgów konnych (wspólne słowa dla osi, kół, dyszla i wozu).
| 9 celnych komentarzy | Dodaj komentarz |
 Użytkownik | |
Dodano: 2009-12-11 Autor się napracował. Bardzo dobry i ciekawy artykuł. Ukłony dla Autora...:-) |
 Gość | |
Dodano: 2010-05-20 Wspaniały artykuł - dzięki niemu parę istotnych dla mnie kwestii się wyjaśniło. Ale czy moglbys podać źródło z którego zaczerpnąłeś informacje o tocharach? |
Gość | |
Dodano: 2010-09-24 Bardzo dobry tekst, teraz czekam na coś o ludach europejskich sprzed przybycia Indoeuropejczyków ;) |
Gość | |
Dodano: 2010-12-22 Witam! Kilka lat temu na Discovery oglądałem program o tychże Indoeuropejczykach żyjących na pograniczu Chin. Było o pochówkach i pośredniczeniu w handlu na Jedwabnym Szlaku.Bardzo fajny dokument. Ale jednak słowo pisane ma swoją moc. Dzięki autorowi artykułu mam pod ręką nazwę tego ludu (Tocharowie) i nazwę miejsca, gdzie żyli (Kotlina Tarymska). Odnajduję też ślad słowiański naszych praprzodków zanim zjawili się nad Wisłą (ładnych kilkaset. To wskazuje, że Słowianie, to ciekawy lud, który nie pojawił się nagle znikąd (jak przedstawiają różni autorzy), tylko ma swoje widoczne korzenie i ciekawe, zawiłe ścieżki wędrówki. Pozdrawiam serdecznie autora jurek |
Gość | |
Dodano: 2010-12-22 Do mojego wcześniejszego komentarza. ,,Odnajduję też ślad słowiański naszych praprzodków zanim zjawili się nad Wisłą (ładnych kilkaset. Wcięło mi kawałek nawiasu. Miało być (ładnych kilkaset lat). A mama mówiła mi pisz prosto i bez zawijasów. Jak zawsze miała rację. Pozdrawiam Jurek |
 Redaktor | |
Dodano: 2010-12-28 Ok mam tylko pytanie gdzie znalazłeś ślad bytności Słowian skoro ich kultura wytworzyła ię dopiero w Europie mniej więcej od II wieku n.e. gdy ziemie "słowiańskie" zaczęli opuszczać Germanowie z Gotami na czele? Bardzo proszę o odpowiedź. pozdrawiam |
Gość | |
Dodano: 2012-02-28 Artykuł bardzo ciekawy, przeglądowy, szeroki zakres poruszonych zagadnień. Rozumiem, że to artykuł o charakterze popularnym szkoda jednak, że nie podano źródeł w najważniejszych zagadnieniach oraz nie zasygnalizowano istniejących różnic w poglądach naukowców co do niektórych kwestii. |
Gość | |
Dodano: 2012-05-03 Przy całym uznaniu dla tego tekstu muszę wytknąć 1 niekonsekwencję. Otóż w części dotyczącej Tocharów na początku twierdzisz, że Chińczycy nadali im nazwę Jue -czy, a później, piszesz, że Tocharowie wraz Jue - czy utworzyli państwo Kuszanów. Spotkałam się z wersją, że były to dwa różne ludy (plemiona) indoeuropejskie. Mam też inną wątpliwość - czy jesteś pewien, że Tocharowie przyjęli manicheizm? Wydaje mi się bardziej prawdopodobne, że przed buddyzmem znaczna ich część wyznawała zaratustrianizm. Wywodzi się on z mniej więcej tych terenów, jest znacznie starszy od buddyzmu. Manicheizm ma wiele wspólnego z zaratustrianizmem, gdyż na jego głównych zasadach i ogólnych założeniach się opiera, stąd duża łatwość pomyłki. Zależy, z jakiego okresu pochodzą rysunki i inne znaleziska z jaskiń; o ile dobrze kojarzę, że te, które wskazują wyznawany dualizm z okresu ok. 1 tys. p.Ch. , co dodatkowo wskazuje na zaratustrianizm. |
Gość | |
Dodano: 2016-01-13 Z wielką uwagą przeczytałem opracowanie Szanownego autora Szymona Modzelewskiego. Gratuluje Panu takiej wiedzy.Mnie zawsze intersowała historia ludów Indoeuropejskich, a zwłaszcza powody wędrówek do Europy. Jestem bardzo zainteresowany ludem Sumeryjskim, i jego kulturą. Drogi Panie jeszcze raz bardo, ale to bardzo dziękuję, za powiększenie skromnych moich wiadomości. Życzę Panu dużego rozgłosu, za Pańską wieloletnią pracę naukową. |
Nasz facebook
Ciekawostka
Ryszard I Lwie Serce
Według niektórych przekazów, mimo bycia królem Anglii przez dekadę, nie potrafił mówić po angielsku ?
Postać historyczna
Podpowiedź: wódz rzymski, prowadzący walki w Germanii. Bratanek cesarza Tyberiusza, brat cesarza Klaudiusza i ojciec cesarza Kaliguli.
Czytaj biografię
Losowe zdjęcie
